Total Pageviews

Monday, December 21, 2015

Σημειολογία περί φιλελεύθερης δημοκρατίας

Η δημοκρατία αποτελεί το πολιτικό σύστημα που είναι περισσότερο συμβατό με το φιλελευθερισμό. Κάθε πολίτης μια ψήφος και κάθε καταναλωτής μια (τελική) επιλογή. Το πολυκομματικό σύστημα αντιστοιχεί στην οικονομία της αγοράς,τα κόμματα και οι ιδεολογίες αντιστοιχούν στα προϊόντα και τις επιχειρήσεις, η ισοδυναμία της ψήφου κάθε πολίτη αποτελεί έκφραση της αρχής της ισονομίας, η αρχή της πλειοψηφίας αντικατοπτρίζει την αρχή της εξέχουσας επιλογής, ο δημοκρατικός πλουραλισμός αντιστοιχεί στην ποικιλότητα της αγοράς. Η πολιτική έλλειψη απόλυτου άρχοντα συμβαδίζει με την απουσία κεντρικά ελεγχόμενης οικονομικής δραστηριότητας. Πολλές ομοιότητες μπορεί κανείς να αντιστοιχίσει μεταξύ του πολιτικού προτύπου της δημοκρατίας και του οικονομικού μοντέλου της οικονομίας της αγοράς.

Υπάρχουν ωστόσο κάποια φιλελεύθερα χαρακτηριστικά που δεν αποτελούν προαπαιτούμενα για ένα δημοκρατικό πολίτευμα και των οποίων η έλλειψη,αφενός μεν υποβιβάζει την ποιότητα της δημοκρατίας,αφετέρου δε αναδεικνύει τα όριά της.
'Ενα κλασικό παράδειγμα είναι το γεγονός ότι η αρχή της πλειοψηφίας δεν μπορεί για έναν φιλελεύθερο να αφορά τα ατομικά δικαιώματα. Τα δικαιώματα του ατόμου ίστανται πέραν της πολιτικής διαβούλευσης,είναι μη αμφισβητήσιμα και δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ψηφοφορίας. Στη χώρα μας,κάτι τέτοιο δεν είναι αυτονόητο. Πριν από χρόνια,με αφορμή το ζήτημα της μη αναγραφής του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, υπήρξαν απόψεις περί δημοψηφίσματος. Αλλά οι θρησκευτικές αντιλήψεις κάθε ανθρώπου αποτελούν αυστηρά ιδιωτικό του ζήτημα,δεν πρέπει να αφορούν την Πολιτεία και φυσικά δεν τίθενται υπό ψήφιση. Ακόμη και αν υπάρχει θρησκεία την οποία ασπάζεται ένας και μόνο πολίτης,η φιλελεύθερη Πολιτεία οφείλει να προστατεύει το δικαίωμα αυτού του ενός να θρησκεύεται χωρίς να θέτει υπό δημόσια κρίση τη θρησκευτική του αντίληψη και χωρίς φυσικά να έχει λόγο το πολιτικό σώμα περί αυτής. Αν αυτή
η διάκριση δεν ήταν δυνατή από τον τότε προκαθήμενο της εκκλησίας της Ελλάδας μακαριστό Χριστόδουλο αυτό ήταν κάτι μάλλον αναμενόμενο. Εκείνο που αποτέλεσε δυσάρεστη έκπληξη ήταν το γεγονός πως αυτή τη διάκριση αδυνατούσε να κάνει ο τότε επικεφαλής της ΝΔ και μετέπειτα πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής. Τα ατομικά δικαιώματα δεν τίθενται σε ψηφοφορία!

'Ενα άλλο ζήτημα στο οποίο η δημοκρατία δε συμβαδίζει πάντα με το φιλελευθερισμό,είναι αυτό του περιορισμού της ισχύος της εξουσίας και της διάκρισης των εξουσιών. Ο έλεγχος της δύναμης του επικυρίαρχου ("sovereign") αποτελεί διαχρονική επιδίωξη των φιλελεύθερων οι οποίοι γνωρίζουν πως "η δύναμη διαφθείρει και η απόλυτη δύναμη διαφθείρει απόλυτα" (Lord Acton). Η διάκριση των εξουσιών και η ανεξαρτησία της εκτελεστικής από τη νομοθετική εξουσία,αποτελούν ένα δοκιμασμένο θεσμικό μέτρο προς την επίτευξη αυτού του στόχου (checks and balances). Στη χώρα μας,καίτοι συνταγματικά η διάκριση των εξουσιών προβλέπεται,στην πράξη το πολιτικό σύστημα λειτουργεί παρέχοντας υπερεξουσίες τόσο στον πρωθυπουργό,όσο και στην κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Πρακτικά έχουμε μια μορφή πλειοψηφισμού (majoritarianism) o οποίος μη υπαγόμενος σε επαρκή περιορισμό της ισχύος του και διεισδύοντας ενίοτε στην ιδιωτική σφαίρα του ατόμου,υλοποιεί αυτό που ο Jouvenel αποκαλούσε "δημοκρατικό ολοκληρωτισμό" (totalitarian democracy)!

Ενα τρίτο ζήτημα ανακύπτει αν εξετάσει κανείς τη διαδικασία ιστορικής ανάδειξης του φιλελευθερισμού στη Δυτική Ευρώπη με σημεία αναφοράς την κλασική Ελλάδα, τη χριστιανική θρησκεία και τον ουμανισμό της αναγέννησης, το ρωμαϊκό δίκαιο και τη θρησκευτική μεταρρύθμιση,τη Magna Carta και τις μεγάλες κοινωνικές επαναστάσεις (Αγγλική,Αμερικανική,Γαλλική). Οι παραπάνω ιστορικές καμπές διαμόρφωσαν ένα συγκεκριμένο ήθος και μια αντίστοιχη αισθητική για το φιλελεύθερο αίτημα. Αναφέρομαι στο ήθος που αναγνωρίζει την ιδιαίτερη και μοναδική αξία κάθε ανθρώπου ως αυτεξούσιας και ελεύθερα βουλόμενης ύπαρξης και στην αισθητική που υπαγορεύει την αναγνώριση και το σεβασμό στο "πρόσωπο" του ανθρώπου. Ενας τέτοιος πρoσωποκεντρικός πολιτισμός γεννά την ουμανιστική τέχνη αλλά και θεωρεί αυτονόητη την ελεύθερη παρουσία των πολιτών με ακάλυπτα πρόσωπα . Η απόκρυψη των χαρακτηριστικών του προσώπου μπορεί να αποτελεί μονάχα
 πρόσκαιρη συμβολική ενέργεια στη διάρκεια εθιμικών εκδηλώσεων (Απόκριες/Halloween) και ποτέ μόνιμη πολιτικά αποδεκτή εμφάνιση.
Επιχειρηματολογώντας συγκεκριμένα,η μπούρκα δεν καταργεί μονάχα το πρόσωπο,αλλά και το άτομο καθεαυτό,το σώμα και τα δικαιώματά του. Δίχως πρόσωπο,δεν υπάρχει σώμα,δίχως σώμα δεν υπάρχει habeas corpus, δεν υπάρχει ελεύθερος αυτεξούσιος άνθρωπος,αλλά υποκείμενο χωρίς δικαιώματα, ενεργούμενο τρίτων. Η μπούρκα δεν μπορεί να συνυπάρχει με μια φιλελεύθερη Πολιτεία,όπως ακριβώς κάθε απόπειρα μόνιμης εξάλειψης των δικαιωμάτων του ατόμου δεν μπορεί να είναι αποδεκτή. Πολλοί φιλελεύθεροι συζητώντας για την μπούρκα επικεντρώνονται στο ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας και τείνουν να την αποδεχτούν. Ωστόσο,αυτό που εν προκειμένω διακυβεύεται,δεν είναι η θρησκευτική ελευθερία,αλλά η κατάλυση της ιδιοπροσωπείας του ατόμου,άρα η de facto εξάλειψη των ατομικών δικαιωμάτων. Μοιάζει με θέατρο του παραλόγου: η μπούρκα ως σκιάχτρο,εξολοθρεύει τον άνθρωπο και ταυτόχρονα διεκδικεί -το σκιάχτρο- δικαίωμα ύπαρξης εν ονόματι των δικαιωμάτων του ανθρώπου!
Δικαιώματα όμως χωρίς υποκείμενο αναφοράς,συνιστούν καθαρή λογική αντίφαση. Κάθε δικαίωμα υπάρχει,από τη στιγμή που ένας άνθρωπος εν ζωή το διεκδικεί. Δεν υφίστανται δικαιώματα καθεαυτά,παρά μόνο σε συνάφεια με το φυσικό τους φορέα:τον άνθρωπο.
Καμιά φορά ο'τι δεν μπορεί να αποσαφηνίσει η ιδεολογία,το διαλευκάνει η αισθητική ή και η ηθική παράδοση ("moral tradition") μιας κοινωνίας.

Ανακεφαλαιώνοντας: το άβατον της ιδιωτικής σφαίρας,η προστασία των μειονοτήτων και το πρωτείο του ατόμου,ο περιορισμός της δύναμης της εξουσίας και η διάκριση των εξουσιών,αποτελούν ζητήματα στα οποία η συμπόρευση φιλελευθερισμού και δημοκρατίας,αν και επιθυμητή,δεν είναι πάντοτε υπαρκτή. Κατά τούτο,υπάρχουν ποιοτικές διαβαθμίσεις ανάμεσα στα δημοκρατικά καθεστώτα,με τα πιο φιλελεύθερα εξ αυτών,ασφαλώς να διαθέτουν τεκμήριο υπεροχής. Επιπλέον,ένα προσωποκεντρικό ήθος και μια αντίστοιχη αισθητική,δίνουν τον πολιτισμικό τόνο που μια ανοιχτή φιλελεύθερη κοινωνία συνήθως διαθέτει,όχι απλά σεβόμενη το ανθρώπινο πρόσωπο,αλλά θεμελιώνοντας την τέχνη και την πνευματική της δημιουργία επ' αυτού.


Φυσικά,ελλείψει δημοκρατίας είναι άτοπη κάθε συζήτηση περί φιλελευθερισμού! Η δημοκρατία είναι συνθήκη αναγκαία (necessary) και-εφόσον πληρούνται και οι ανωτέρω όροι- ικανή (efficient) προυπόθεση φιλελευθερισμού.Κατά τον ίδιο τρόπο που η ελεύθερη αγορά είναι όρος αναγκαίος -αλλά μόνο υπό προυποθέσεις(*) και ικανός-για την ύπαρξη πολιτικής ελευθερίας.

Το ζήτημα φυσικά δεν εξαντλείται εδώ,ελπίζω απλά να το σκιαγράφησα πολύ αδρά.


(*) Στην περίπτωση για παράδειγμα της Κίνας,στην οποία υπάρχουν συνθήκες διεύρυνσης των οικονομικών ελευθεριών,η πολιτική φιλελευθεροποίηση εξακολουθεί να εκκρεμεί.Έχω τη γνώμη πως,ειδικά αυτό το παράδειγμα,επιβεβαιώνει τη σημασία του τρίτου παράγοντα (moral tradition) που είναι και ο περισσότερο ασαφής όλων.


21/12/2015