Ένα εξαιρετικό βιβλίο που διάβασα πρόσφατα,ήταν το “The Great Debate” του Yuval Levin. Από αρκετά χρόνια είχα αντιληφθεί μια υπαρκτή διάσταση στον πολιτικό χώρο που διεκδικεί τον τίτλο του φιλελευθερισμού,αλλά έπρεπε να συναντήσω αυτό το βιβλίο προκειμένου να κατορθώσω να σχηματοποιήσω τις βασικές γραμμές που περιγράφουν τον υπαρκτό αυτό διχασμό.
Ο Levin ανατρέχει στους κατά τη γνώμη του προπατορικούς του εκπροσώπους: τον Thomas Paine και τον Edmund Burke. Η λεπτομερής παράθεση των διαφορετικών προσλήψεων περί ελευθερίας των δύο στοχαστών,υπερβαίνει τις δυνατότητές μου και το ρόλο του ιστολογίου. Θα περιοριστώ συνεπώς σε μια συνοπτική περιγραφή.
Ο Paine αντιλαμβάνεται την ελευθερία ως «φυσικό δικαίωμα κάθε ανθρώπου» ανεξάρτητα από το ιστορικό πλαίσιο και το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο αυτός καλείται να ζήσει.
Ο Burke αντίθετα,τη θεωρεί κατάκτηση της ιστορικής διαδρομής μιας δεδομένης κοινωνίας και συνεπώς «πολιτικό δικαίωμα» το οποίο μια κοινωνία παρέχει στα μέλη της,υπό όρους και προϋποθέσεις.
Αυτή η θεμελιωδώς διαφορετική πρόσληψη της ελευθερίας,δημιουργεί και μια σειρά από λογικά ακόλουθες διαφοροποιήσεις. Για τον P. ο άνθρωπος γεννιέται «φύσει» ελεύθερος και η κοινωνία οφείλει να του αναγνωρίζει το φυσικό δικαίωμα της ελευθερίας δίχως όρους. Διαγράφεται ήδη το ψυχολογικό μοτίβο του «δικαιωματισμού» ήτοι της αντίληψης πως ο ανθρωπος διαθέτει αναπαλλοτρίωτα φυσικά δικαιώματα τα οποία το κράτος (η θεσμικά συγκροτημένη έκφραση της κοινωνίας) έχει την υποχρέωση να του παρέχει,δίχως να αξιώνει ανταπόδοση.
Για τον B. αντίθετα,δεν υφίσταται άνθρωπος έξω από την κοινωνία,δεν υπάρχει κάποιο «ανιστορικό ον» με δεδομένα φυσικά δικαιώματα,το οποίο ξαφνικά εντάσσεται σε μια πολιτική κοινότητα. Αντίθετα είναι το περιβάλλον της πολιτικής κοινότητας που προηγείται της φυσικής εμφάνισης του ανθρώπου-πολίτη,ο οποίος διαμορφώνεται ιστορικά εντός αυτής και για κάθε «δικαίωμα» που του αναγνωρίζεται,οφείλει μια αντίστοιχη «υποχρέωση».
Η ελευθερία του P. είναι «φυσική»,μη υποκείμενη σε περιορισμούς και την αξιώνουν όλοι οι άνθρωποι,ως εκ της βιολογικής τους υπόστασης.
Η ελευθερία του B. είναι «πολιτική»,υπόκειται στον έλεγχο της κοινότητας και συνιστά την ανταμοιβή μιας ηθικής επιλογής του ανθρώπου-πολίτη.
Η ελευθερία του P. είναι ηθικά αδιάφορη,συνιστά βιολογικό γεγονός,αναπτύσσεται όπως ένας ζωντανός οργανισμός περιοριζόμενη μόνο από τη φύση. Η σύγκρουση με την κοινότητα των πολιτών αργά ή γρήγορα γίνεται αναπόφευκτη.
Η ελευθερία του B. είναι πολιτικό γεγονός,σε διαρκή αλληλεπίδραση με την πολιτική κοινότητα,συνεχώς υποκείμενο στους περιορισμούς που θέτει ο νόμος,αλλά και η παράδοση!
Φτάνουμε ήδη στο επίμαχο σταυροδρόμι: τι θα συμβεί όταν ο πολίτης απαιτήσει από την κοινότητα ένα «ατομικό δικαίωμα» που προσκρούει στο νομικό της καθεστώς ή στα ήθη και έθιμα που συγκροτούν την παράδοσή της; Στη σύγκρουση που θα ακολουθήσει,ο P. θα σταθεί αναφανδόν στο μέρος του διεκδικητή,ο B. θα σταθμίσει τις επιπτώσεις του αιτήματος στη συνοχή της πολιτικής κοινότητας.
Οι πολιτικοί επίγονοι των δυο στοχαστών,μπορούν εύκολα να εντοπιστούν σήμερα. Από τον Paine αντλεί εμπνευση η ελευθεριακή αριστερά των ‘60s η οποία,μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού,αγκάλιασε τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως "φιλελέφτ" εκδοχή του και προσδιόρισε καθοριστικά το περιεχόμενο του σημερινού "liberal".
Από τον Burke ξεκινησε ο συντηρητικός στοχασμος ως αντίδραση στον Μεγάλο Τρόμο της Γαλλικης Επανάστασης,συμπορεύθηκε με τον κλασσικό φιλελευθερισμό ως ανάχωμα στην απειλή του μπολσεβικισμού και θεωρήθηκε ότι μετα την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ είχε ολοκληρώσει την ιστορική του διαδρομή. Σήμερα ωστόσο,νέα διλήμματα και νέες αναζητήσεις,τον επαναφέρουν στο προσκήνιο.
Ας αναφέρω ενδεικτικά μερικά:
-Πρέπει να υπάρχει περιορισμός στη μετανάστευση; Όχι,απαντούν οι μεν,η ελεύθερη μετακίνηση αποτελεί δικαίωμα κάθε ανθρώπου! Ναι,ισχυρίζονται οι δε,η προστασία των συνόρων και των εθνικών χαρακτηριστικών,είναι αναγκαία!
-Πρέπει να υπάρχει έθνος; Όχι,λένε οι μεν,τα έθνη αποτελούν επινοήσεις που προάγουν την καχυποψία και τις ένοπλες συγκρούσεις! Ναι,αντιπαραβάλλουν οι δε,το έθνος αποτελεί τη στοιχειώδη μορφή της πολιτικής κοινότητας και τον ιστορικό χώρο εντός του οποίου κάθε πολιτική ελυθερία μπορεί να νοηθεί!
-Χρειάζονται οι θρησκείες; Πρέπει να έχουν λόγο στα Πολιτειακά ζητήματα; Όχι φυσικά,θεωρούν οι μεν, οι θρησκείες αποτελούν σκοταδιστικά παράγωγα,η Πολιτεία οφείλει να είναι κοσμική και μόνον! Ναι,αντιπαραθέτουν οι δε,ο Χριστιανισμός-περί αυτού συζητάμε- αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ιστορικής διαμόρφωσης του Δυτικού ανθρώπου,εξελίχθηκε μαζί με την κοινωνία,είναι απαραίτητο να παραμένει διακριτό χαρακτηριστικό της Πολιτείας.
-Μπορεί το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού να καθίσταται απεριόριστο; Μπορεί να υπερβαίνει τα βιολογικά χαρακτηριστικά; Ναι,λένε οι μεν,οι διαχωρισμοί φύλου-χρώματος-θρησκείας-εθνικότητας κοκ είναι τεχνητοί,κάθε άνθρωπος μπορεί να τους απορρίψει και να προσδιορίζεται κατά βούληση,η δε Πολιτεία οφείλει να προσαρμοστεί σε κάθε αντίστοιχο αίτημα.Όχι,λένε οι δε,υπάρχουν όρια στον αυτοπροσδιορισμό,η δε Πολιτεία οφείλει να προνοεί για τη διατήρηση της συνοχής της κοινότητας,μέρος της οποίας αποτελεί και η προστασία της παραδοσιακής οικογένειας.
-Πρέπει να ελέγχεται η εκφορά εκφράσεων αμφίβολης χροιάς,ως δυνάμενη να επιφέρει ανεπίτρεπτους διαχωρισμούς και προκαταλήψεις; Ναι,ισχυρίζονται οι μεν,πρέπει να ελεγχθεί το hate speech ως ύποπτο για την υπόθαλψη ρατσισμού.Όχι,απαντούν οι δε,ο έλεγχος του hate speech αποτελεί πρόφαση για την επιβολή της δικτατορίας του πολιτικά ορθού λόγου.
Τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά,ο κατάλογος είναι φυσικά απεριόριστος. Ωστόσο η αντιδιαστολή είναι σαφής.
Νόμίζω ότι σήμερα,αυτό είναι και το πεδίο της πολιτικής αντιπαράθεσης. Ελλείψει υπαρκτού σοσιαλισμού σοβιετικού τύπου,οι όροι "δεξιός" και "αριστερός",έχουν αποκτήσει μια ευρύτερη διάσταση και εκ των πραγμάτων,υπερβαίνουν τα παραδοσιακά τους όρια.Μερικοί ισχυρίζονται,ότι τα υπερέβησαν τόσο,ώστε να μην έχουν πια ουσιαστική υπόσταση,δεν υπάρχει δεξιά κι αριστερά.
Ιδεολογική αντιπαράθεση όμως υπάρχει και θα υπάρχει όσο υπάρχουν σκεπτόμενοι άνθρωποι.
Προφανώς και μεταξύ Paine και Burke τα σύνορα δεν είναι ερμητικά κλειστά.Κάποιος μπορεί να βρει σημεία ταύτισης και αντίθεσης και με τους δυο,κατά περίπτωση.
Στην προσωπική μου πορεία πολιτικής διαμόρφωσης,υπήρξα κάποτε εγγύτερα στην αντίληψη του Paine,τώρα αισθάνομαι πιο συμβατός με τον Burke. Δεν ξεχνώ ασφαλώς ότι μιλάμε για στοχαστές του αγγλοσαξονικού κόσμου,συνεπώς στα Ελληνικά πράγματα η επίδρασή τους έχει όρια.Όσα θέτουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ελληνικής κοινωνίας και του Ελληνικού έθνους (το οποίο,κατά τη γνώμη μου εξακολουθεί να υφίσταται,έστω και διαρκώς μεταλλασσσόμενο).
Κυρίως όμως,όσα-σε προσωπικό επίπεδο-επιβάλλεται να έχει ένας σκεπτόμενος αλλά μη δογματικός παρατηρητής.
Κοινώς,ένας ελεύθερος άνθρωπος!
"Μεγάλη κουβέντα",θα μου πείτε και θα έχετε δίκιο...
6/12/2019
