Total Pageviews

Monday, November 4, 2013

Η σκοτεινή πρόγνωση

Το βιβλίο του Joseph Schumpeter "Capitalism,Socialism and Democracy" γράφτηκε το 1943,μεσούντος του Β Παγκοσμίου Πολέμου.Ο συγγραφέας του,ένας απ'τους σημαντικότερους οικονομολόγους του 20ου αιώνα,προτείνει σ'αυτό το έργο κάτι παράδοξα ενδιαφέρον: πως δηλαδή ο καπιταλισμός πρόκειται να καταρρεύσει (και ο σοσιαλισμός νομοτελειακά να τον αντικαταστήσει),όχι λόγω των αδιεξόδων και αντιφάσεών του -όπως υπέθεσε ο Μαρξ- αλλά αντίθετα λόγω της επιτυχούς λειτουργίας του!

Ο Schumpeter βασίζει τη συλλογιστική του σε τέσσερα σημεία:
1)Η καπιταλιστική διαδικασία,λειτουργώντας κερδοφόρα δημιουργεί μια τάξη-την αστική-η οποία όμως,αντί να βελτιώνει και να επεκτείνει το πνεύμα του επιχειρείν (entrepreneurship),αντίθετα γραφειοκρατικοποιείται με γοργούς ρυθμούς.
2)Αυτό συνεπάγεται τη συνεχή μείωση των δυνατοτήτων επιτυχούς νέας επένδυσης,οπότε το σύστημα λιμνάζει.
3)Ο πλούτος,έχει ως αποτέλεσμα τη μαζική εξάπλωση της εκπαιδευτικής δυνατότητας και τη δημιουργία μιας ευρείας τάξης "διανοούμενων" οι οποίοι,λόγω της αδυναμίας τους να απορροφηθούν εργασιακά (βλ.2) απ'το σύστημα,διάκεινται εχθρικά προς την καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία!
4)Επιπλέον,ο καπιταλισμός που αποθέωσε την ατομικότητα και έθεσε το άτομο (και τα δικαιώματά του) στην κορυφή της ιστορικής διαδικασίας,υφίσταται την άλλη όψη της κυριαρχίας της ατομικής γνώμης: κανένα άλλο κοινωνικό σύστημα,δε διέθετε ιστορικά τόσους επίδοξους επικριτές ή ανατροπείς του! 

Η επιχειρηματολογία είναι, αν μη τι άλλο, πρωτότυπη.Χρήζει ωστόσο διερεύνησης.

-Ως προς την τάση προς γραφειοκρατικοποίηση,υπάρχει πράγματι σε κάθε ιστορικά κυρίαρχη τάξη ένας εγγενής φορμαλισμός.Δεν υπάρχει κανείς λόγος να εξαιρεθεί η αστική τάξη απ'αυτόν.Οι υποτιθέμενοι αμφισβητίες των "κληρονομικώ δικαίω" προνομίων της παλιάς αριστοκρατίας,τώρα που έγιναν κυρίαρχοι,ενδίδουν στη γοητεία της οικογενειοκρατίας.Οι άλλοτε οπαδοί του ελεύθερου ανταγωνισμού και της ανάδειξης του ικανότερου,υπεράνω κοινωνικής τάξης ή προνομίων,κατασκευάζουν συνθήκες προώθησης των απογόνων τους πέραν των ρίσκων του ανταγωνισμού: ιδιωτικά εκπαιδευτήρια που πωλούν τίτλους σπουδών αμφιβόλου αξίας προικοδοτούν τους γόνους τους.Στη συνέχεια,οι πελατειακές σχέσεις με τους πολιτικούς-αυτούς που κάποτε οι αστοί περιφρονούσαν ως στενόμυαλους και οπισθοδρομικούς- θα εξασφαλίσουν τα υπόλοιπα.
Ολοένα και περισσότεροι αστοί-αφού αναρριχήθηκαν στην κορυφή-γυρίζουν την πλάτη τους στον ελεύθερο ανταγωνισμό και αγκαλιάζουν την πολιτική τάξη ζητώντας προστασία των κεκτημένων τους (επιδοτήσεις,ταρίφες,περιορισμούς στην είσοδο νέων ανταγωνιστών,έλεγχο παραγωγής και εισοδημάτων κ.ο.κ).Διόλου αυτονόητο δεν είναι πως οι "πλούσιοι" είναι υπέρ της ελεύθερης αγοράς,συχνότατα συμβαίνει το αντίθετο.
Πράγματι η αστική τάξη προδίδει τις αξίες της.Αρκεί όμως αυτό για να υπονομεύσει το σύστημα?

-Η μείωση των δυνατοτήτων νέων επενδύσεων,είναι ένα συχνό φαινόμενο στη διάρκεια της καπιταλιστικής εξέλιξης.Συχνά δημιουργεί τον πειρασμό να υποθέσουμε πως "το σύστημα δεν εξελίσσεται άλλο και αρχίζει να βαλτώνει".Αυτό όμως μέχρι τώρα έχει αποδειχτεί διαχρονικά προσωρινό.Κάποια νέα τεχνολογική ανακάλυψη εμφανίζεται και το σύστημα επανεκκινά!Ο ατμός ξεκίνησε τη βιομηχανική επανάσταση,το πετρέλαιο της έδωσε νέα ώθηση.Μετά τον πόλεμο,είχαμε την έκρηξη στις τηλεπικοινωνίες και στις μεταφορές,την πράσινη επανάσταση στις τεχνικές καλλιέργειας,την κινητή τηλεφωνία,τις νέες μορφές ενέργειας,την επανάσταση της πληροφορικής.Ο Schumpeter δεν πρόλαβε να τα ζήσει όλα αυτά.Ίσως η δυσοίωνη πρόβλεψή του να επηρεάζεται από το κλίμα του Β παγκοσμίου πολέμου.Πάντως δε δείχνει να δικαιώνεται.

-Το τρίτο επιχείρημα μοιάζει εξαιρετικά έγκυρο! Διαχρονικά και σε όλες τις κοινωνίες,ο ακαδημαϊκός χώρος κυριαρχείται,αν όχι από σοσιαλιστικές ιδέες,τουλάχιστον από μια απροκάλυπτη εχθρότητα προς τον καπιταλισμό! Το φαινόμενο έχει περιγραφεί από αρκετούς φιλελεύθερους στοχαστές.Ο von Mises το σκιαγραφεί στο "The anti-capitalistic mentallity", ο Hayek στο "Fatal Conceit", ο Nozick σε σχετικό άρθρο του.Είναι κοινός τόπος πως ο χώρος των διανοούμενων εχθρεύεται τον καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς ενώ, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, περιφρονούν την οικονομία ως αμφίβολης εγκυρότητας επιστήμη και περίπου ως "συνήγορο" της επιχειρηματολογίας των επιχειρηματιών.Σε μια κοινωνία στην οποία τα μέσα του έντυπου και προφορικού λόγου γνωρίζουν διαρκή άνθιση,η επίδραση των διανοούμενων στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης είναι θεμελιώδης! Ο ίδιος ο όρος "κοινή γνώμη" σκιαγραφεί ένα ιστορικά νέο θεσμικό μόρφωμα,το οποίο αποτελεί δημιούργημα των τελευταίων δεκαετιών και αποκλειστικό προνόμιο των ανοιχτών κοινωνιών του δημοκρατικού καπιταλισμού! Οποία ιστορική ειρωνεία,οι διαμορφωτές της τη στρέφουν εναντίον του δημιουργού της...

-Το τέταρτο επιχείρημα έχει επίσης αξιόπιστη χροιά.Ο καπιταλισμός βασίζεται στην ατομική πρωτοβουλία του ελευθέρως δρώντος υποκειμένου,στο άτομο και στη δημιουργικότητά του.Εξ ου και υπερασπίζεται τα δικαιώματα του ατόμου.Ελευθερώνοντας όμως το άτομο από την "ιστορική αφάνεια",επιφορτίζεται με το καθήκον να το κρατά ηθικά και υλικά ικανοποιημένο.Διαφορετικά,οποτεδήποτε αυτό δε συμβαίνει,υφίσταται την αμείλικτη κριτική του.
Ο Schumpeter γράφει επί λέξει "ο καπιταλισμός αναπόφευκτα,από την ίδια την αρετή του και τη λογική του πολιτισμού του,δημιουργεί,εκπαιδεύει και χρηματοδοτεί ένα επενδεδυμένο ενδιαφέρον στην κοινωνική ανυπακοή"("a vested interest in social unrest").Πρόκειται για ευφυή στη σύλληψη και διατύπωσή της παρατήρηση που επιβεβαιώνεται καθημερινά!

Ο συγγραφέας,σκιαγραφεί παράλληλα και τη μετάβαση στο μεταπολεμικό σοσιαλισμό.
Από τη μία μεριά ο σοσιαλισμός των σοβιέτ,για τα οποία ο Schumpeter δεν τρέφει την παραμικρή αυταπάτη ως προς το πολιτικό τους περιεχόμενο.
Από την άλλη,ίσως σημαντικότερος γιατί υπόρρητος,ο light σοσιαλισμός των χωρών της δύσεως,με τις τεράστιες κρατικές γραφειοκρατίες που θα αναλαμβάνουν την παρέμβαση του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα και τη ρύθμιση των διαδικασιών παραγωγής.Σε αυτόν τον quasi-socialism θα ταιριάξει εξαιρετικά το Κεϋνσιανό μοντέλο οικονομικής διαχείρισης,το οποίο ο Schumpeter απροκάλυπτα απορρίπτει.
Είναι λοιπόν όλα μαύρα στο μέλλον?
Είναι πράγματι ιστορική νομοτέλεια ή χιλιαστική εκπλήρωση η έλευση του σοσιαλισμού επί των ερειπίων του καπιταλισμού?

Νομίζω πως εδώ πρέπει να γίνει η σημαντικότερη παρατήρηση πάνω στην πρόβλεψη του Schumpeter.
Κι αυτή έχει να κάνει με το γεγονός πως,ο ευφυής αυτός στοχαστής,νομίζω επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ιστορικές εξελίξεις της εποχής του.Το τέλος του πολέμου βρήκε την Ευρώπη ερειπωμένη,τις υποδομές κατεστραμμένες,τις κρατικές εξουσίες διογκωμένες,τον πληθωρισμό να καλπάζει.Επιπλέον,σε ένα μεγάλο τμήμα της Ευρωπαϊκής επικράτειας,ενσαρκώνονταν για πρώτη φορά στην ιστορία η σοσιαλιστική κοινωνία ως ολοκληρωτικός εφιάλτης,ως απροκάλυπτος ασιατικός δεσποτισμός,ως το τρομακτικότερο μιλιταριστικό καθεστώς που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.Και το χειρότερο,οι διανοούμενοι της Δύσης,στη συντριπτική τους πλειοψηφία το αντιμετώπιζαν είτε με κατανόηση,είτε ως πρότυπο κοινωνικής επιδίωξης!
Στον υπόλοιπο κόσμο,στον οποίο είχαν διασωθεί οι πολιτικές ελευθερίες,η κοινή γνώμη απηυδισμένη από τον πόλεμο,επιζητούσε ασφάλεια,ειρήνη,σταθερότητα και εξασφάλιση,όλα όσα υπόσχονταν οι Κεϋνσιανές πολιτικές της "πλήρους απασχόλησης" που εξασφάλιζαν τεχνητή ευμάρεια υπονομεύοντας τους προϋπολογισμούς,αλλά και φέρνοντας πολύτιμες ψήφους (δεν είναι τυχαίο που τις λατρεύουν όλοι οι πολιτικοί).
Μέσα σ'αυτό το κλίμα,όλα έμοιαζαν να απεργάζονται την ολοκλήρωση της "σοσιαλιστικής προφητείας".
Ταυτόχρονα,ο ίδιος ο Schumpeter πρέπει να ήταν και ως άνθρωπος ιδιόμορφος.Φιλελεύθερος οικονομολόγος,θεωρητικός αντίπαλος της μαρξιστικής ανάλυσης,αλλά και κήρυκας της επερχόμενης κατάρρευσης του καπιταλισμού! Επιπλέον,απέναντι στη φιλελεύθερη "Mont Pelerin Society",τη σημαντικότερη πρωτοβουλία της εποχής για την ανάσχεση του ρεύματος προς το σοσιαλισμό,ο Schumpeter υπήρξε δηκτικός: "κάποιοι οικονομολόγοι μαζεύτηκαν έμαθα σε ένα Ελβετικό βουνό,για να δηλώσουν την αντίθεσή τους στον κεντρικό σχεδιασμό"...
Ένας έντιμος παρατηρητής,ακόμη και σοσιαλιστής,θα δυσκολεύονταν να χαρακτηρίσει "κάποιους" τους Mises, Hayek, Friedman, Popper,Stigler, για να αναφέρω ενδεικτικά ένα μέρος των συμμετεχόντων...

Το βιβλίο σε κάθε περίπτωση αποτελεί το δημοφιλέστερο έργο του Schumpeter.Τα οικονομικά του έργα είναι ασφαλώς σημαντικότερα,αλλά υποθέτω απολύτως εξειδικευμένα.Η γραφή του είναι εξαιρετικά πυκνή,οι σελίδες βγαίνουν δύσκολα,το λεξιλόγιό του ασύλληπτο,δε θυμάμαι πόσες φορές ανέτρεξα στον ηλεκτρονικό μεταφραστή.Σου δίνει τη βεβαιότητα της ευφυίας,αλλά και ταυτόχρονα την εντύπωση του ανθρώπου που μάλλον αποτελεί "δύσκολη παρέα".
Η τελική εντύπωση που αποκόμισα είναι πως -ευτυχώς- η πρόβλεψη δεν επιβεβαιώθηκε,αντίθετα ο "υπαρκτός" κατέρρευσε-πάλι ευτυχώς- με πάταγο πριν από 25 περίπου χρόνια!
Ωστόσο,κάποιες από τις επισημάνσεις του Schumpeter,διατηρούν την ισχύ τους και την υπονομευτική αντισυστημική τους αναφορά.

Καλό είναι να τις έχουμε κατά νου,τουλάχιστον όσοι είμαστε προσανατολισμένοι στην υπεράσπιση της οικονομίας της αγοράς και της κοινωνίας των πολιτών, με άλλα λόγια του φιλελεύθερου δημοκρατικού καπιταλισμού!

4/11/2013

3 comments:

  1. Πολύ ενδιαφέρουσα κριτική μιας αιρετικής οπτικής.
    Κρατώ, ως πολύ σημαντική την παρακάτω αποστροφή σου:... "Ελευθερώνοντας όμως το άτομο από την "ιστορική αφάνεια",επιφορτίζεται με το καθήκον να το κρατά ηθικά και υλικά ικανοποιημένο."...Δεν ξέρω αν κάποιος επιφορτίσθηκε με το καθήκον αυτό, αλλά καλώς ή κακώς οι περισσότεροι πολίτες έτσι το αντιλαμβάνονται και σίγουρα σε συνθήκες κρίσης, άρα μη εκλπήρωσης αυτής της προσδοκίας, αυτό απονομιμοποιεί -για πολλούς πολίτες- και αποσταθεροποιεί το πολιτικό σύστημα.

    ReplyDelete
  2. Stigler (George), όχι...Stiglitz!!

    ReplyDelete
    Replies
    1. Έχεις δίκιο,λάθος μου εκ παραδρομής!
      Stigler φυσικά!
      Σ'ευχαριστώ!

      Delete