Total Pageviews

Wednesday, September 10, 2014

Παραμύθι για μεγάλους

Ένα δεκάχρονο παιδί γνωρίζει πως με 2 ευρώ χαρτζιλίκι δεν μπορεί να αγοράσει και σουβλάκι και κρέπα και παγωτό και πορτοκαλάδα και να κάνει και βόλτα στα συγκρουόμενα στο λούνα παρκ!
Αναγκαστικά,θα πρέπει να επιλέξει που και πως θα ξοδέψει τα χρήματά του!
Αυτή η επιλογή,υποχρεωτικά συνεπάγεται μια διαδικασία αξιολόγησης: το παιδί συγκρίνει τις διαθέσιμες επιλογές,αξιολογεί την κατά τη γνώμη του σημαντικότερη και στο τέλος προκρίνει αυτή έναντι των υπολοίπων.
Με άλλα λόγια,το παιδί "εξοικονομεί"! Έχοντας περιορισμένο διαθέσιμο κεφάλαιο,ικανοποιεί πρώτα τις σημαντικότερες-για το ίδιο-ανάγκες και αφήνει τις υπόλοιπες σε εκκρεμότητα.
Το αν αυτές θα ικανοποιηθούν,είναι συνάρτηση του διαθέσιμου μελλοντικού κεφαλαίου.
Το πότε,εξαρτάται από τον παράγοντα "χρόνο".
Ο χρόνος που θα παρέλθει ενδεχομένως θα μεταβάλλει το κόστος των αναγκών που εκκρεμούν,αλλά και τη σημασία τους για το παιδί,το οποίο,μεγαλώνοντας,μεταβάλλει προτιμήσεις,γούστα και προτεραιότητες...

Κάπως έτσι,φτάνουμε στην εφηβική ηλικία και ο έφηβος γνωρίζει πως,ένας καλός τρόπος ικανοποίησης των τυχόν μελλοντικών του επιθυμιών,είναι η ύπαρξη αποθέματος κεφαλαίου,δηλαδή η αποταμίευση. Καλό είναι λοιπόν,προωθώντας το "οικονομείν" ένα βήμα πιο πέρα,να μην ξοδεύεις όλο το διαθέσιμο κεφάλαιό σου,αλλά να αποταμιεύεις ένα μέρος του για μελλοντική χρήση.
Η αποταμίευση προϋποθέτει πως ο παράγοντας "χρόνος" έχει ήδη γίνει υπολογίσιμη συνιστώσα για τον άνθρωπο.Ο τελευταίος,αντιλαμβάνεται πως η οικονομική επιλογή δεν προαπαιτεί μόνο αξιολόγηση των υπαρχουσών δεδομένων,αλλά και συμπερίληψη του κατάλληλου "timing" στην εκάστοτε επιλογή! Κι αυτό γιατί υπάρχουν επιλογές που συμφέρει να γίνουν άμεσα και άλλες που συμφέρει να ληφθούν σε ευθετότερη χρονική στιγμή. Αυτό συμβαίνει φυσικά γιατί η αξία των πραγμάτων δε μένει σταθερή στο χρόνο,αλλά διακυμαίνεται,παρακολουθώντας τη διακύμανση των προτιμήσεων των ανθρώπων!
Στην εποχή των αλόγων ένα πέταλο ήταν προφανώς ακριβότερο από ότι σήμερα...

Φτάνοντας στην ενηλικίωση,αρχίζουν κάποιες άλλες επώδυνες αλήθειες να γίνονται αντιληπτές.Ας σταχυολογήσουμε μερικές:

α) Το κεφάλαιο (ο πλούτος) δεν είναι μια στατική οντότητα επαρκής για την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών στο διηνεκές. Ακόμη κι αν ο καθένας μας διέθετε μια ράβδο χρυσού σε κάθε δωμάτιο του σπιτιού του,αυτή θα επαρκούσε για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και για συγκεκριμένες ανάγκες.Πόσο διάστημα; Πόσες και ποιες ανάγκες; Κανείς δεν μπορεί με ασφάλεια να απαντήσει,αφού πρόκειται για μεταβλητές μη εξαρτώμενες από παράγοντες που μπορεί ο άνθρωπος να ελέγξει. Οι ανθρώπινες ανάγκες εξελίσσονται διαρκώς,μαζί με τον άνθρωπο.Ο άνθρωπος των σπηλαίων είχε ανάγκη ένα δέρας για να καλύψει τη γύμνια του.Ο σημερινός αστός,έχει ανάγκη μια θέση πάρκινγκ κοντά στο διαμέρισμα που ζει...

β) Για να παράγεται πλούτος,είναι απαραίτητο να τηρούνται κάποιοι κανόνες. Πρέπει το υπάρχον κεφάλαιο να μη σπαταλάται αλόγιστα σε μη παραγωγικές επενδύσεις. Πρέπει η επένδυση του κεφαλαίου να το πολλαπλασιάζει σε βάθος χρόνου. Για να συμβεί αυτό,είναι απαραίτητη η συνεργασία μιας ομάδας ανθρώπων,αλλά και ο καταμερισμός της εργασίας τους. Τα δυο αυτά στοιχεία- επένδυση κεφαλαίου και καταμερισμός εργασίας- εκτοξεύουν την ανθρώπινη παραγωγικότητα! Οι άνθρωποι,παράγουν πολύ περισσότερο,σε πολύ λιγότερο χρόνο: δημιουργούν έτσι,απόθεμα παραγωγής,δηλαδή πλούτο!
Ο πλούτος δεν είναι φυσικά το χρήμα-το μέσο ανταλλαγής-αλλά όλα τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που είναι διαθέσιμα σε μια κοινωνία! Μια χρεοκοπημένη,εξαθλιωμένη κοινωνία,μπορεί άνετα να βρίθει νομισμάτων μηδαμινής αξίας. Μια πλούσια κοινωνία αντίθετα,βρίθει αγαθών (προϊόντων) και υπηρεσιών και οι περισσότερες συναλλαγές γίνονται με πλαστικό χρήμα....

γ) Οι άνθρωποι μεταβάλλουν διαρκώς προτιμήσεις.Άρα,σε μια ζωντανή κοινωνία,καμία εργασία δεν έχει εξασφαλισμένο σταθερό εισόδημα στο διηνεκές! Το 19ο αιώνα υπήρχε το επάγγελμα του πεταλωτή και ήταν αναγκαίο.Το αυτοκίνητο,εδώ και εκατό χρόνια,οδήγησε στην εξάλειψη αυτού του επαγγέλματος,αλλά στην υπεραντισταθμιστική δημιουργία άλλων (λαστιχάδες,φαναρτζήδες,μηχανικοί,βενζινοπώλες,ανακυκλωτές,ηλεκτρολόγοι,διαφημιστές κλπ,κλπ).
Ένας ευφυής οικονομολόγος,ο Joseph Schumpeter,ονόμασε τη διαδικασία αυτή "δημιουργική καταστροφή" (creative destruction). Οι ζωντανές κοινωνίες εξελίσσονται μέσω της δημιουργικής καταστροφής. Οι απονεκρωμένες,αποζητούν τη μακαριότητα της στασιμότητας...

δ) Ο καταμερισμός της εργασίας (division of labour) είναι υπεύθυνος για ένα άλλο χαρακτηριστικό των εξελισσόμενων κοινωνιών: την καινοτομία και την τεχνολογική επινόηση! Πρόκειται για απολύτως λογική συνέπεια της εξειδικευμένης ενασχόλησης μιας ομάδας ανθρώπων με έναν συγκεκριμένο γνωστικό τομέα. Η καινοτομία,είναι το οξυγόνο της ανθρώπινης κοινωνίας.Η αναγκαία πνοή που -τη στιγμή ακριβώς που όλα μοιάζουν παγιωμένα- έρχεται να αλλάξει ξανά τα δεδομένα και να οδηγήσει την ανθρωπότητα στο μέλλον!
Η τελευταία καινοτομία,είναι το διαδίκτυο,το οποίο φυσικά ήδη μεταβάλλει τη ζωή μας: την οργάνωση του χρόνου μας,τις δουλειές μας,την παραγωγική διαδικασία,την πληροφόρηση,την καλλιτεχνική δημιουργία,τις ανθρώπινες σχέσεις,τα πάντα!
Όπως ο ατμός σάρωσε τη φεουδαρχική κοινωνία και οδήγησε στη βιομηχανική επανάσταση και στην αστικοποίηση του πληθυσμού,έτσι και το διαδίκτυο σαρώνει τα σύνορα και παγκοσμιοποιεί την ανθρωπότητα.Όπως και τότε,έτσι και σήμερα,οι αριστοκρατίες της εκάστοτε εποχής αντιδρούν,αλλά διεξάγουν έναν αγώνα που έχουν ήδη χάσει...


Φυσικά,δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια άποψη με αυτήν που παραπάνω εξέθεσα.
Μια βασική ένσταση πολλών,αρχίζει ήδη από το (α): πλήθος ανθρώπων πιστεύει πως ο πλούτος είναι επαρκής για όλους και αρκεί να αναδιανεμηθεί με εξισωτικό τρόπο,ώστε όλοι μας να είμαστε ευτυχείς! Η άποψη αυτή,ακόμη κι αν δεχτούμε πως ευσταθεί ως προς τον υπάρχοντα πλούτο,παραβλέπει δυο βασικές παραμέτρους. Η πρώτη είναι πως οι ανθρώπινες ανάγκες,είναι διαρκώς αυξανόμενες και η δεύτερη πως υπάρχουν ανάγκες οι οποίες πρέπει να ικανοποιούνται καθημερινά απ'την αρχή (π.χ σίτιση,ένδυση,στέγαση κλπ). Με άλλα λόγια η αναδιανομή παρακάμπτει το ακανθώδες ζήτημα του χρόνου: πρέπει κάθε μέρα να συντηρούμαστε και,όσο η κοινωνική εξέλιξη δεν ανακόπτεται,προκύπτουν διαρκώς νέες ανάγκες για να ικανοποιήσουμε!
Αν αύριο λοιπόν όλοι οι άνθρωποι αποκτούσαν τα ίδια χρήματα,σε μια εβδομάδα ήδη θα είχαν διαμορφωθεί οι πρώτες ανισότητες.Κι αυτό γιατί,κάθε άνθρωπος αξιολογεί με τα δικά του κριτήρια τι θέλει να αγοράσει,σε τι ποσότητα,πόσο συχνά το χρειάζεται.
Ο πλούτος λοιπόν πρέπει να παράγεται διαρκώς!
Αν για οποιονδήποτε λόγο,η παγκόσμια παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών σταματήσει για λίγα 24ωρα,είναι βέβαιο πως το βιοτικό επίπεδο της ανθρωπότητας θα υποχωρήσει κατά αρκετές δεκαετίες.

Μια δεύτερη ένσταση,έχει να κάνει με τον τρόπο παραγωγής του πλούτου. Αφού δεχτήκαμε πως ο πλούτος πρέπει να παράγεται διαρκώς,πρέπει να διερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αυτός παράγεται. Είναι άραγε τα εργατικά χέρια που τον παράγουν ή μήπως η παραγωγική επένδυση του κεφαλαίου;
Στην εποχή της αγροτικής οικονομίας και της φεουδαρχικής κοινωνίας ήταν μάλλον εύκολο να διαπιστώσει κανείς πως η αναγκαία συνθήκη για την παραγωγή ήταν η χειρωνακτική εργασία των ανθρώπων.Αυτή ήταν η ζωογόνος δύναμη ("Vis vitalis") που κρατούσε όπως-όπως την ανθρωπότητα ζωντανή. Η βιομηχανική επανάσταση άρχισε να κλονίζει αυτή την πεποίθηση. Η μηχανή άρχισε να υποκαθιστά την ανθρώπινη εργασία και να βελτιώνει την παραγωγικότητα (περισσότερο προϊόν σε λιγότερο χρόνο). Το μυαλό του ανθρώπου άρχισε να παίζει ενεργότερο ρόλο στο μόχθο του.Νέες επινοήσεις,νέες τεχνικές,νέα μηχανήματα,οδήγησαν την παραγωγή σε τέτοια επίπεδα ώστε το φάσμα της μαζικής πείνας εξαλείφθηκε οριστικά από τις χώρες που πρωτοπορούσαν στη βιομηχανική εποχή. Ο καταμερισμός της εργασίας και το κεφάλαιο,εξασφάλιζαν τη μαζική παραγωγή που ήταν αναγκαία για να θρέψει τον πληθυσμό και να οδηγήσει στον πολλαπλασιασμό του . Η αύξηση του πληθυσμού,αποτελεί αλάνθαστο τεκμήριο της βελτίωσης των όρων διαβίωσης.
Είναι λοιπόν μάλλον προφανές πως ο πλούτος παράγεται από την παραγωγική επένδυση του διαθέσιμου κεφαλαίου.
Αν εκλείψει το κεφάλαιο ή αν επενδυθεί μη παραγωγικά, ο πλούτος εξαφανίζεται!
Σήμερα,στην υποσαχάρια Αφρική,εκείνο που λείπει δεν είναι τα εργατικά χέρια,αλλά το κεφάλαιο και οι επαρκείς συνθήκες για την επένδυσή του!
Σήμερα,στη μεταβιομηχανική εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας,οι όροι της παραγωγής αναδιαμορφώνονται. Τα χέρια των ανειδίκευτων εργατών,έχουν ακόμη λιγότερο ρόλο στην οικονομία από ότι είχαν στη βιομηχανική εποχή.Το κεφάλαιο διατηρεί τη σημασία του,ως επενδυτικό στοιχείο.Αλλά το μπαλάκι τώρα έχει περάσει εξ ολοκλήρου στη δημιουργική ικανότητα του ανθρώπινου νου: επιχειρήσεις στήνονται μπροστά από μια οθόνη υπολογιστή,συναλλαγές πραγματοποιούνται σε real time παντού,νέες ιδέες,νέες τάσεις,νέες επιθυμίες διαμορφώνουν έναν συναρπαστικό καινούργιο κόσμο...

Ασφαλώς και η διαδικασία που περιέγραψα δεν είναι απρόσκοπτη.Δεν υπάρχει κανενός είδους ιστορική αναγκαιότητα (ντετερμινισμός) βάσει της οποίας η πορεία της ανθρωπότητας προς το μέλλον θα είναι διαρκώς καλύτερη. Η ιστορία δείχνει περιόδους υποχώρησης του ανθρώπινου πνεύματος,που οδηγούν σε αντίστοιχη υποβάθμιση του κοινωνικού πολιτισμού,σε διάφορες εποχές.
Όπως ο πλούτος δεν παράγεται αυτόματα,έτσι και η ανθρωπότητα δεν προοδεύει αυτόματα!
Χρειάζεται να πληρούνται οι προϋποθέσεις του "οικονομείν" προκειμένου κάτι τέτοιο να συμβαίνει.
Με άλλα λόγια χρειάζεται: διαθέσιμο κεφάλαιο και επιτυχής επένδυσή του!
Όρος αναγκαίος και απαράβατος,για κάθε κοινωνία και κάθε εποχή!

Είναι τέλος σαφές πως,για την πλειοψηφία ίσως των ανθρώπων,η μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία του homo economicus είτε καθυστερεί τραγικά,είτε δε συντελείται ποτέ!
Χιλιάδες ενήλικοι ανάμεσά μας,πιστεύουν πως "λεφτά υπάρχουν",πως "ο πλούτος παράγεται έτσι κι αλλιώς" και πως "η ανθρωπότητα,αναγκαστικά προοδεύει όσο περνούν τα χρόνια"!
Μοιάζει να έχουν εκχωρήσει τις απαιτήσεις της νόησης σε μια μεταφυσική οντότητα που λέγεται "πρόοδος",γράφει εύστοχα ο Ludwig von Mises σε κάποιο σημείο του έργου του.

Είναι ο άνθρωπος που έγραψε το "Human Action",το βιβλίο που ίσως μου άλλαξε τη ζωή και το σκεπτικό του οποίου προσπάθησα πολύ συνοπτικά-και ασφαλώς ανεπαρκέστατα- να διηγηθώ υπό μορφήν παραμυθιού στο κείμενο αυτό.
Ένα παραμύθι φυσικά για μεγάλα παιδιά,που έχει όμως το βασικό χαρακτηριστικό των παραμυθιών: αφού το διαβάσεις,δεν είσαι πια ο ίδιος άνθρωπος...


10/9/2014

3 comments:

  1. ...Eγώ πάλι, βρήκα επαρκή την αφήγησή σου. Και συμφωνώ με τη βασική διαπίστωση ότι δεν υπάρχει ιστορική αναγκαιότητα αενάου προόδου. Εκείνο για το οποίο αμφιβάλω είναι ότι "Η αύξηση του πληθυσμού,αποτελεί αλάνθαστο τεκμήριο της βελτίωσης των όρων διαβίωσης." Νομίζω ότι αν ρίξει κανείς μια ματιά σε ποιες χώρες υπάρχει έκρηξη υπερπληθυσμού δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την απόλυτη ακρίβεια του εν λόγω ισχυρισμού.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Έχει πάντοτε σημασία το πρότυπο σύγκρισης.Αν το πρότυπο είναι το μέσο σημερινό επίπεδο διαβίωσης,πράγματι ο ισχυρισμός μου μοιάζει εσφαλμένος.Αν όμως πρότυπο είναι το προ 50 ετών επίπεδο διαβίωσης,ακόμη και στις χώρες που σήμερα είναι οι φτωχότερες,ο ισχυρισμός μάλλον επαληθεύεται. Με την ευκαιρία,είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε πως,η ηθική καταδίκη των συνθηκών διαβίωσης της βιομηχανικής εποχής,έχει γίνει με κριτήρια τα επίπεδα διαβίωσης του 20ου αιώνα,αλλά και μια εξωραισμένη εξιστόρηση της προβιομηχανικής αγροτικής κοινωνίας,διόλου συμβατή με τις πραγματικές συνθήκες που επικρατούσαν τότε.

      Delete
    2. http://www.kathimerini.gr/784772/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/sthn-epoxh-twn-pagetwnwn-oi-ploysies-xwres

      Delete