Total Pageviews

Friday, April 24, 2015

Man is no island

Στις συζητήσεις με ανθρώπους συγγενών αντιλήψεων,αισθάνομαι την ανάγκη να υποδυθώ το δικηγόρο του διαβόλου.Όχι τόσο επειδή είμαι αντιδραστικό στοιχείο με σνομπ χαρακτηριστικά (που είμαι),όσο επειδή στοιχειώδης πνευματική εντιμότητα μου επιβάλλει να θέτω υπό συνεχή κρίση τις εκάστοτε απόψεις μου.Άμεση συνέπεια φυσικά αυτής μου της συνήθειας,είναι να μην ταυτίζομαι ποτέ με τις ιδέες μου,να μην τις μετατρέπω σε δόγμα,σχεδόν να αναζητώ το στοιχείο της καθημερινότητας που θα τις θέσει σε δοκιμασία ή και θα τις ανατρέψει οριστικά!

Χθες το βράδυ,είχα την ευκαιρία να ακούσω τον Yarun Brook,θεωρητικό υποστηρικτή της φιλοσοφίας της Ayn Rand,στην παρουσίαση του βιβλίου του.Ήταν μια μοναδική ευκαιρία να του θέσω τη βασική μου ένσταση απέναντι στη Rand: "ασφαλώς και κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι υπεύθυνος για τη ζωή του και την επιδίωξη της ατομικής του ευτυχίας.Αλλά,στη ζωή,υπάρχουν και άνθρωποι που εμφανώς υστερούν: άνθρωποι με σωματικές αναπηρίες,με νοητική υστέρηση,με χρόνιες παθήσεις κ.ο.κ.Απέναντι σ'αυτούς,η Rand προτείνει την εθελοντική ιδιωτική φιλανθρωπία.Είναι ποτέ δυνατόν να οικοδομήσουμε την ανθρώπινη κοινωνία μόνο πάνω σ'αυτή τη συνταγή";

Η απάντησή του ήταν,για τους μεν "λιγότερο έξυπνους" πως υπάρχουν "λιγότερο έξυπνες" απασχολήσεις μέσω των οποίων μπορούν να βιοπορίζονται,για τους δε σωματικά/νοητικά έχοντες αναπηρία πως "δεν είναι πολλοί" και "σε κάθε περίπτωση,μπορεί η ιδωτική πρόνοια να τους φροντίσει"...
Πρόσθεσε δε και κάτι επιπλέον εν είδει ερωτήματος: "ακόμη κι αν υποθέσουμε πως υπάρχει κάποιος που ο Α κρίνει πως χρήζει συνδρομής.Ο Α έχει κάθε δικαίωμα να τον συνδράμει,αλλά βάσει ποιας ηθικής αρχής θα αξιώσει και τη συνδρομή του Β"; Προφανώς,το ερώτημα αποσκοπεί στην αποδόμηση της φιλοσοφίας του κράτους πρόνοιας,μέσω μιας διαδικασίας ανάδειξης κάποιων αυθαίρετων υποθέσεων ("κάποιοι υποθέτουν αυθαίρετα πως κάποιοι άλλοι βρίσκονται εν ανάγκη και,στο όνομα αυτής της αυθαίρετης υπόθεσης,υποχρεώνουν όλους να συνδράμουν,ακόμη και όσους δεν επιθυμούν να το πράξουν: άρα προσβάλλουν την ελευθερία των τελευταίων,οι οποίοι συνδράμουν χωρίς να ερωτηθούν αν το επιθυμούν": αυτή είναι,αν έχω σωστά αντιληφθεί,η σκιαγράφηση της φιλοσοφικής ένστασης)!

Δεν υπήρχε φυσικά χρόνος για επαρκή συζήτηση,αλλά είναι προφανές για μένα,πως η αρχική μου ένσταση διατηρεί την ισχύ της στο ακέραιο!

Κατ'αρχήν,οι σωματικά και νοητικά πάσχοντες δεν είναι επ'ουδενί "λίγοι".Ασφαλώς δεν αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού,αλλά υπάγονται και οι δικές τους στατιστικές στο νόμο της διαρκούς αύξησης,όσο αυξάνεται το προσδόκιμο επιβίωσης των ανθρώπων,αλλά και οι ποιοτικές συνιστώσες των ανθρώπινων κοινωνιών!
Με τον όρο "ποιοτικές συνιστώσες" εννοώ φυσικά τη συνεχή καταπολέμηση των νόσων που μαστίζουν την ανθρωπότητα,την εξάλειψή τους ή τον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεών τους στην ποιότητα της ανθρώπινης ζωής.
Ας γίνω λίγο πιο απλός: πριν την εφαρμογή της ινσουλίνης (1922) στη θεραπεία του διαβήτη,οι διαβητικοί ήταν καταδικασμένοι σε πρόωρο θάνατο.Σήμερα-ευτυχώς-οι ίδιοι άνθρωποι ζουν μια σχεδόν φυσιολογική ζωή,χάρη στα θεραπευτικά μέσα που είναι διαθέσιμα,αλλά και στις μεθόδους πρόληψης και αποκατάστασης που εφαρμόζονται.Το τίμημα φυσικά είναι σαφές: το μέσο ετήσιο κόστος θεραπευτικής φροντίδας ενός διαβητικού στην Ελλάδα,έχει υπολογιστεί περίπου στα 1300 ευρώ (φάρμακα,αναλώσιμα,κόστος νοσηλείας,αντιμετώπιση επιπλοκών κλπ).Σήμερα,στη χώρα μας υπάρχουν 1.200.000 διαβητικοί,με τον αριθμό τους σε παγκόσμιο επίπεδο να υπολογίζεται στα 300.000.000 και πρόγνωση να διπλασιαστεί περί το 2030!
Ένας απλός πολλαπλασιασμός μας δίνει 1.560.000.000 ευρώ για την ετήσια υγειονομική κάλυψη μόνο των διαβητικών Ελλήνων!
Φυσικά,καμία σύγχρονη κοινωνία δε διανοείται πως είναι ηθικά αποδεκτή η απόσυρσή της από την υγειονομική κάλυψη των διαβητικών πολιτών της!
Η υγειονομική κάλυψη των πασχόντων από χρόνιες νόσους,είναι μια "ποιοτική συνιστώσα" την οποία οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν κατακτήσει και την οποία έχουν κάθε πρόθεση να διατηρήσουν και να επεκτείνουν.Αν στην εξίσωση προσθέσουμε και τις άλλες νόσους φθοράς (alzheimer,νεφρική ανεπάρκεια,κακοήθειες,καρδιοαναπνευστική ανεπάρκεια κλπ),το κονδύλιο που απαιτείται για την υγειονομική τους κάλυψη εκτοξεύεται σε επίπεδα που καμία εθελοντική ελεημοσύνη,όσο καλή διάθεση κι αν έχει,δεν μπορεί να καλύψει! Για την ακρίβεια,η υγειονομική κάλυψη του πληθυσμού,είναι εφικτή μόνο επί πιστώσει! Μόνο με την προέγκριση πιστώσεων είναι δυνατή η κάλυψη των υγειονομικών αναγκών των πολιτών μιας ανεπτυγμένης Δυτικής κοινωνίας.Ασφαλώς οι πιστωτές θα είναι τα μεγάλα ιδιωτικά και κρατικά funds,αλλά η βασική προϋπόθεση αξιόπιστης λειτουργίας του πιστοληπτικού συστήματος είναι η "ισχύς του συμβολαίου",την οποία μόνο οι οργανωμένες κρατικές συλλογικότητες μπορούν να εγγυηθούν!
Πως μπορεί να ισχύσει το συμβόλαιο ελλείψει μιας ανώτερης αρχής που θα εγγυάται την επιβολή του και θα διαθέτει τα μέσα να το επιβάλλει;
Στην ιστορία,δεν υπάρχει παράδειγμα ανθρώπινης κοινωνίας που να μην είναι δομημένη πάνω σε κάποιες αρχές Πολιτειακής μορφής,με σαφώς καθορισμένο μηχανισμό άσκησης εξουσίας και επιβολής νόμων! Δεν έχει υπάρξει ιστορικά κάποιο άλλο σχήμα κοινωνικής οργάνωσης που να είναι μακροπρόθεσμα λειτουργικό,έξω από τη θεσμικά οργανωμένη πολιτική κοινωνία! Ο τρόπος της θεσμικής οργάνωσης και η μορφή του πολιτεύματος,είναι φυσικά ζήτημα πολιτικής διαβούλευσης,αλλά η παρουσία θεσμικά κατοχυρωμένου μηχανισμού επιβολής των νόμων είναι conditio sine qua non προκειμένου η κοινωνία να λειτουργεί.Αυτό ισχύει είτε μιλάμε για την εποχή των αυτοκρατοριών,είτε για τα σύγχρονα κράτη.Είτε για τις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Δύσης,είτε για τις ολιγαρχίες ή τα μοναρχικά καθεστώτα του υπόλοιπου σύγχρονου κόσμου.

Για να απλοποιήσω το σκεπτικό μου,δίχως κρατικό μηχανισμό επιβολής των νόμων,κοινωνία δεν υφίσταται,πόσο μάλλον κράτος πρόνοιας ή προνοιακό σύστημα οποιασδήποτε μορφής.
Τη μη-κρατική ή αντι-εξουσιαστική κοινωνική οργάνωση την έχουν δοκιμάσει αρκετές ομάδες ανθρώπων διαχρονικά.Από τις θρησκευτικές μειονότητες των pilgrims και τους ουτοπικούς σοσιαλιστές του 19ου αιώνα,μέχρι τους Boers της Ν.Αφρικής στα τέλη του 19ου αιώνα,τους αναρχικούς της Καταλωνίας στο μεσοπόλεμο,τους Hippies της δεκαετίας του '60 και πάει λέγοντας.
Σε κάθε περίπτωση,το εγχείρημα ήταν βραχύβιο,επειδή αποδείχθηκε μη λειτουργικό.
Συνοψίζοντας,αν επιθυμούμε στοιχειώδη κοινωνική οργάνωση-εντός της οποίας θα υφίσταται και κάποιας μορφής σύστημα κοινωνικής πρόνοιας-είναι απαραίτητο να υπάρχει κράτος και νόμοι,στους οποίους τα άτομα θα υποτάσσονται.Φυσικά,είναι ιδανικό,το κράτος να λειτουργεί σεβόμενο τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών και οι νόμοι να εκφράζουν την αρχή του habeas corpus και του απαραβίαστου της ατομικής ιδιοκτησίας,αλλά πάντως κράτος πρέπει να υπάρχει.
Η ακραία ατομικιστική ελευθεριότητα της A.Rand εκτιμώ πως είναι εξίσου ουτοπική,με την αταξική ελευθεριακή κοινωνία των αναρχοκομμουνιστών,τα φαλανστήρια του Fourrier και την Utopia του More.
Εκτός όμως από ουτοπικά,τα κοινωνικά αυτά οράματα,είναι κατά τη γνώμη μου και αποτρόπαια!


Το δεύτερο σκέλος του επιχειρήματος,αυτό περί ηθικής επιλογής,παρουσιάζει εξίσου ενδιαφέρον.
Πράγματι δεν υπάρχει κανενός είδους "ηθικό πρόταγμα" που να επιβάλλει σε κάποιον άνθρωπο να δείξει συμπόνοια απέναντι σε κάποιον άλλον ή να τον συνδράμει για οποιοδήποτε λόγο.
Αν οι ανθρώπινες κοινωνίες απαρτίζονταν από άτομα που απλά συναλλάσσονται για ίδιον όφελος,τότε πέρα από τον ατομικό ωφελιμισμό,καμία άλλη ηθική έννοια δε θα νομιμοποιούνταν να αναπτυχθεί.Συνεπώς η "αλληλεγγύη",ο "ανθρωπισμός",η "αλτρουϊστική ηθική" θα ήταν λογικά άτοπες. Η ίδια μάλιστα η Rand κατακεραυνώνει στα γραπτά της την αλτρουϊστική αντίληψη,ως αντίληψη που αντιστρατεύεται το συμφέρον του ατόμου,ως παρακμιακή ηθική που προτάσσει το συλλογικό έναντι του ατομικού και υποτάσσει τον άνθρωπο στο επίπεδο του μηδενικού που οφείλει να θυσιαστεί για το καλό της συλλογικότητας.
Αλλά οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν έχουν -ευτυχώς-αυτή τη μονόπλευρη εικόνα.
Οι άνθρωποι,ακόμη κι όταν συναλλάσσονται για ίδιον όφελος,αναπτύσσουν μια σχέση.Η καθημερινή επανάληψη της συναλλαγής,διευρύνει και εμβαθύνει αυτή τη διαπροσωπική σχέση.Η εμπιστοσύνη που γεννάται από την αξιοπιστία της συναλλαγής,οδηγεί αναπόφευκτα σε μια ηθική αποτίμηση: "επειδή ο Γιώργος με προμηθεύει με ποιοτικά προϊόντα,ο Γιώργος είναι αξιόπιστος"!
Αυτή η αρχική αποτίμηση,εντασσόμενη στο ευρύτερο περιβάλλον και συγκρινόμενη με τη συμπεριφορά άλλων προσώπων,οδηγεί τελικά σε μια ηθική αξιολόγηση: "ο Γιώργος,σε αντίθεση με άλλους,είναι έντιμος άνθρωπος" ή αντίθετα "ο Κώστας,είναι αναξιόπιστος και απατεώνας"!
Η εμπορική συναλλαγή,αναπόφευκτα οδηγεί σε μια ηθική συναλλαγή: οι άνθρωποι συναλλάσσονται και ανταλλάσσουν αξίες.Δεν ανταλλάσσουν μόνο προϊόντα-αυτό είναι μια πολύ στενή αντίληψη της ανταλλαγής-ανταλλάσσουν ακριβώς αξίες.Προβαίνουν σε μία έμπρακτη ηθική επιλογή! Αγοράζω από τον Γιώργο,επειδή τον εμπιστεύομαι και όχι από τον Κώστα επειδή τον θεωρώ αναξιόπιστο! Αντίστροφα,ο Γιώργος με εξυπηρετεί επειδή με εμπιστεύεται ενώ,δεν εξυπηρετεί τον Παύλο ο οποίος είναι κακοπληρωτής (άρα αναξιόπιστος).
Ολόκληρη η αγορά,εμπεριέχει μια ηθική επιλογή: αυτήν της εμπιστοσύνης!
Τι άλλο σημαίνει η αγορά επί πιστώσει και η πιστωτική κάρτα; "Σε εμπιστεύομαι,γι'αυτό και διευκολύνω τη συναλλαγή μας"!
Αν καταρρεύσει η καλή πίστη,καταρρέουν οι συναλλαγές,καταρρέει η ίδια η αγορά!
Ο Hayek επικαλείται τον όρο catallactics από το Αριστοτελικό "καταλλάσσειν"("Ηθικά Νικομάχεια"): ο όρος υποδηλώνει ακριβώς το ηθικό περιεχόμενο της αγοράς και τη συμβολή της στην ηθική ανάδειξη του ανθρώπου.Το "καταλλάσσειν" εμπεριέχει το "συναλλάσεσθαι" αλλά και τις ηθικές του συνέπειες: τη διανθρώπινη εμπιστοσύνη,την καταλλαγή,την κοινωνική ειρήνευση!
Οι άνθρωποι από άτομα δύσπιστα που αλληλοϋποβλέπονται,σταδιακά και σε βάθος χρόνου μετατρέπονται σε πολίτες που συναλλάσσονται με αμοιβαία εμπιστοσύνη και οικοδομούν μια κοινωνία με ηθικό περιεχόμενο!
Η μετατροπή της αγέλης των αγνώστων μεταξύ τους ατόμων,σε κοινωνία με ηθικό περιεχόμενο,είναι μια διεργασία ουσιαστικής αναβάθμισης της ηθικής υπόστασης του ανθρώπου!
Γι'αυτό ο Adam Smith επικαλείται την "common humanity" ως αναγκαίο συστατικό της ανθρώπινης κοινωνίας και ο Hayek αναφέρεται στην "moral tradition" ως απαραίτητο συμπλήρωμα του κοινωνικού ηθικού κώδικα.

Βάσει ποιας ηθικής αρχής θα μεριμνήσω για το άτομο που υποφέρει;
Αν το δω ως "'άτομο",βάσει καμιάς.
Αν το δω ως συμπολίτη,θα επικαλεστώ την αρχή της κοινωνικής ειρήνης.
Αν το δω ως συνάνθρωπο,θα επικαλεστώ την αρχή του ανθρωπισμού.
Βάσει ποιας ηθικής θα μεριμνήσω για τον πάσχοντα;
Αν οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν κενές ηθικού περιεχομένου,βάσει καμιάς.
Αλλά επειδή οι άνθρωποι είναι ηθικά όντα και έχουν δομήσει ηθικές κοινωνίες,μεριμνούν ο ένας για τον άλλον.

Όταν δέχεσαι επίθεση από τρεις κακοποιούς στο δρόμο,η αστυνομία θα παρέμβει για να σε προστατέψει,δίχως να περιμένει να της το ζητήσεις: θα καταργήσει την ελευθερία σου (αφού θα παρέμβει αυθαίρετα) για να σου σώσει τη ζωή! Γιατί; Επειδή ακριβώς η "ηθική παράδοση" (moral tradition) της κοινωνίας μας έχει κατακτήσει αυτήν ακριβώς τη διάσταση,μέσα από αιώνες πείρας και διανθρώπινου "καταλλάσσειν"!
Στο στενά ατομικιστικό σύμπαν της A.Rand,η moral tradition εξοβελίζεται ως "συλλογικό δημιούργημα",το άτομο οφείλει κάθε στιγμή να δηλώσει την επιθυμία του και τελικά,ο άτυχος άνθρωπος πεθαίνει στο δρόμο αβοήθητος,κάτω απ'τα χτυπήματα των κακοποιών...
Ασφαλώς και είναι μεγάλη κατάκτηση η προστασία των δικαιωμάτων του ατόμου!
Αλλά είναι η οργανωμένη κοινωνία που έχει εντάξει τα ατομικά δικαιώματα στην ηθική της παράδοση,εκείνος ο οργανισμός που θα εγγυηθεί την προστασία τους!
Ο κόσμος της Rand είναι μια θεωρητική κατασκευή: αποτελείται από άτομα που επιδιώκουν την ευτυχία μέσα σε ένα σύμπαν κενό ηθικού περιεχομένου! Αλλά η ευτυχία είναι κι αυτή μια ηθική έννοια.Πως μπορεί να πραγματωθεί σε ένα αν-ηθικό σύμπαν;

Οι ενστάσεις μου λοιπόν διατηρούν την ισχύ τους.
Από την άποψη του αγνωστικιστή φιλελεύθερου (Hayek,Friedman,Mises κ.α),τόσο η ηθική λειτουργία της αγοράς,όσο και η ηθική παράδοση της κοινωνίας,με αναγκάζουν να απορρίψω τον αυτοεκπληρούμενο ατομικισμό της A.Rand.
Θα τον απορρίψω όμως και ως χριστιανός φιλελεύθερος (όπως ήταν ο Adam Smith,ο John Locke,ο Frederic Bastiat).
Υπάρχει μια πολύ αξιόπιστη-κατά τη γνώμη μου-ηθική επιταγή που καθιστά δυνατή την ομαλή ανθρώπινη συμβίωση.Αποτελεί ρήση του Ιησού στην επί του όρους ομιλία: "Πάντα οὖν ὅσα ἐὰν θέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτως καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς· οὗτος γάρ ἐστιν ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται." (Ματθ 7:12)

Η αρχή της αμοιβαιότητας,αλλά και του σεβασμού της ατομικής ελευθερίας,σε μια ρήση πλήρη ηθικού περιεχομένου.Δεν ομνύω στο Θεό της εκδίκησης και των διαταγών,ελπίζω μόνο στο Θεό της αγάπης και της συγγνώμης.


Στο μυθιστόρημα "Ο άρχοντας των μυγών" του Golding,μια ομάδα παιδιών ναυαγεί σε ένα ερημονήσι και σταδιακά εκπίπτουν στη βαρβαρότητα.Ανάμεσά τους,υπάρχει ο Πόρκυ,ο χοντρούλης με τα γυαλιά μυωπίας που πάσχει από άσθμα.Το αδύναμο μέλος της ομάδας,αυτό που χρειάζεται συχνότερα τη συνδρομή των άλλων,είναι και το πρώτο θύμα του εκβαρβαρισμού! Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο.Η εξαγρίωση των ανθρώπων,κάθε φορά που συμβαίνει,έχει ως πρώτα της θύματα τους ασθενέστερους εξ αυτών.

Οι άνθρωποι ευτυχώς,δεν είναι νησιά! Καταδικασμένοι να συνυπάρχουν,οφείλουν διαρκώς να βελτιώνουν τους όρους αυτής της συνύπαρξης.Αυτό απαιτεί μια δύσκολη ισορροπία κάθε φορά,ανάμεσα στο σεβασμό της ιδιωτικότητας και στην πραγμάτωση της απαιτούμενης αλληλεγγύης.Η αναζήτηση αυτής της ισορροπίας,είναι από μόνη της,τόσο μια νοητική προσπάθεια,όσο και μια ηθική επιλογή.

Man is no island...


24/4/2015

No comments:

Post a Comment