Total Pageviews

Tuesday, May 22, 2012

Συνεργασία ή σύγκρουση?

Στο τελευταίο του έργο,την "Ηθική" ο Piotr Kropotkin σε προχωρημένη ηλικία και με σοβαρά προβλήματα όρασης,προσπάθησε να διερευνήσει τις περιπτώσεις συνεργασίας των εμβίων όντων στη φύση.Χαρακτηριστικά τα παραδείγματα των μυρμηγκιών και των μελισσών,αλλά και αρκετά ακόμη.Το έργο έμεινε ημιτελές αφού ο γηραιός αναρχικός εγκατέλειψε τα εγκόσμια.Τολμώ να υποθέσω πως βαθύτερο κίνητρό του ίσως υπήρξε το πρόταγμα της κοινωνικής συνεργασίας: "γιατί να μη συνεργάζονται και οι άνθρωποι,όπως τα άλλα έμβια όντα"?
Αν αυτό ήταν το ζήτημα που ήθελε ο Kropotkin να αναδείξει,υπάρχουν δυο βασικές διαπιστώσεις προς προβληματισμό.

1) Η πρώτη είναι πως ο μεγάλος αναρχικός διανοητής οδηγήθηκε σ'αυτή την έρευνα επειδή προφανώς εκτιμούσε πως στην κοινωνία της εποχής του κυρίαρχο ήταν το πνεύμα της σύγκρουσης και όχι της συνεργασίας.Δεν ήταν δύσκολο να διαπιστωθεί κάτι τέτοιο.Η Ευρώπη μόλις είχε βγει από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο,στη Γερμανία βρίσκονταν σε εξέλιξη η απόπειρα κοινωνικής επανάστασης των Σπαρτακιστών,στην ίδια τη Ρωσία μαίνονταν ο εμφύλιος Μπολσεβίκων και Λευκών.Το κλίμα της εποχής ήταν κατεξοχήν συγκρουσιακό!

2) Η δεύτερη είναι πως το δόγμα της σύγκρουσης,αντανακλά τη Μαρξιστική θεωρία της "πάλης των τάξεων".Η κοινωνία υπό αυτό το πρίσμα εκλαμβάνεται ως χώρος συγκρούσεων κατά κύριο λόγο και όχι συνεργασίας.Έχουν όντως έτσι τα πράγματα και αν ναι,μήπως η απόπειρα του Kropotkin να αναδείξει την προοπτική κοινωνικής συμφιλίωσης,αντανακλά άλλη μια θεωρητική διαφοροποίηση των αναρχικών από τον κλασσικό μαρξισμό?

Είναι προφανώς δύσκολο να απαντηθεί μονολεκτικά το δίλημμα "σύγκρουση ή συνεργασία".
Η Μαρξιστική οπτική,η οποία εκτιμώ πως κυριαρχεί στα στρώματα της διανόησης εδώ και δεκαετίες,προφανώς έχει προκρίνει τη συγκρουσιακή οπτική: πάλη των τάξεων,κοινωνική επανάσταση,βίαιη ανατροπή του καπιταλισμού! Στο βάθος όμως,η προοπτική του σοσιαλισμού ευαγγελίζεται τη συνεργασία! Την αταξική κοινωνία των ελεύθερα συνεργαζόμενων ανθρώπων.Αυτό είναι το κοινό όραμα όλων των σοσιαλιστικών αποχρώσεων.

Η φιλελεύθερη κοινωνική οπτική αντίθετα,προκρίνει τη συνεργασία ως εργαλείο κοινωνικής προόδου.Όχι τη σύγκρουση/καταστροφή εν ονόματι μιας απώτερης συνεργασίας,αλλά τη συνεργασία στην παρούσα κοινωνία,ως απαραίτητη προϋπόθεση αναβάθμισης της ανθρωπότητας."Τα άτομα,επιδιώκοντας το καθένα το συμφέρον του,οδηγούνται ως εάν ένα αόρατο χέρι να τα καθοδηγεί,στην πραγματοποίηση αποτελεσμάτων εντελώς διαφορετικών των αρχικών τους επιδιώξεων" κατά τη γνωστή ρήση του Adam Smith.Το κρίσιμο στοιχείο εδώ είναι το κοινωνικό αποτέλεσμα των ατομικών ενεργειών.Η σύνδεση της ατομικής δράσης με τις κοινωνικές της επιπτώσεις είναι η λυδία λίθος που αξιολογεί και ανακατευθύνει τις ενέργειες κάθε ατόμου.Το σημείο αναφοράς του φιλελευθερισμού είναι πάντοτε η κοινωνία.
Ο πρώιμος φιλελευθερισμός εδράζονταν στον ωφελιμισμό:" το άτομο οφείλει να δρα κατά τρόπο που να προάγει το συμφέρον των πολλών"!
Η σύλληψη είναι ανεπαρκής,γιατί αφήνει ακάλυπτη την προστασία της ατομικής σφαίρας και των μειοψηφιών (θεμελιώδη ιδανικά του φιλελευθερισμού) αλλά δείχνει εξαρχής τη γέννηση του φιλελευθερισμού ως κοινωνικής θεωρίας και όχι-όπως πολλοί διατείνονται-ως θεωρίας εγωτισμού (selfishness).
H συνεργασία και όχι η σύγκρουση είναι το φιλελεύθερο πρόταγμα.
Εύλογο αυτό,αφού σε συνθήκες συγκρούσεων,το πρώτο θύμα είναι πάντοτε οι πολιτικές ελευθερίες!

Στην Ελλάδα,της ιδιότυπης κοινωνικής διαμόρφωσης,το πρόταγμα είναι ελαφρώς διαφοροποιημένο.
Από τη μία πλευρά η επικρατούσα-και εδώ-αριστερή διανόηση,ασφαλώς και προτάσσει τη Μαρξιστική σύγκρουση της "πάλης των τάξεων".
Από την άλλη,το ισχυρό αίσθημα ιδιοκτησίας του μέσου Έλληνα,ο πατροπαράδοτος νεποτισμός,οι παραδοσιακές προνομίες των επαγγελμάτων που μας κληροδότησαν οι Οθωμανοί και η διαχρονική ισχύς του θεσμού της οικογένειας (καθαγιασμένη από την ορθόδοξη παράδοση),έχουν διαμορφώσει ένα πλαίσιο ισχυρότατου εγωτισμού, ο οποίος αντιλαμβάνεται την ευρύτερη κοινωνία (και τους ξένους) ως δυνάμει εχθρούς.
Ο ανταγωνισμός νοείται ως απειλή,τόσο από τους θιασώτες της μαρξιστικής ανάλυσης,όσο και από τους απολογητές των εθνικών μας παραδόσεων.
Η μαγιά της αντι-φιλελεύθερης αντίληψης είναι εδραιωμένη.Διαφέρουν μόνο οι στοχεύσεις.Οι μεν επιδιώκουν το "σοσιαλισμό",οι δε τη  διάσωση της "ελληνικότητας".Και οι δυο τη διαιώνιση της πελατειακής ευνοιοκρατίας υπό οποιαδήποτε ονομασία ("κοινωνικό κράτος" ή "εθνική παράδοση").

Πολλά τα παραδείγματα της συγκρουσιακής κοινωνικής αντίληψης των Ελλήνων:
-το εμπόριο,θεωρείται από τη συντριπτική πλειοψηφία,ως αξιόμεμπτη δραστηριότητα που αποσκοπεί στην εξαπάτηση.Ο έμπορος θεωρείται από απατεώνας ως κοινός κλέφτης.Η στενά συνδεδεμένη με το πελατειακό κράτος ιδιωτική επιχειρηματικότητα,δικαιολογεί βέβαια σε κάποιο βαθμό την απαξίωση αυτή από την υποψιασμένη κοινή γνώμη...
-ο συμβιβασμός,σε οποιαδήποτε μορφή,θεωρείται περίπου ισοδύναμο της μειοδοσίας: "οι προδότες στο Γουδί" κραυγάζει σε κάθε ευκαιρία ο νεοελληνικός λαϊκισμός.Οι πολιτικοί του εκπρόσωποι ανταμοίβονται γενναιόδωρα από το εκλογικό σώμα με κάθε ευκαιρία...Καμία έκπληξη που οι κομματικοί αρχηγοί αδυνατούν στοιχειωδώς να συμφωνήσουν...
-ακόμη και δεξιοί διαννοούμενοι,αποδέχονται τη μαρξιστική θεωρία της σύγκρουσης: στο τραγούδι ο "Κεμάλ" του Μάνου Χατζιδάκι,ο αριστερός Γκάτσος γράφει "με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί" και ο δεξιός Χατζιδάκις επικροτεί "αυτός ο κόσμος δε θ'αλλάξει ποτέ"!
-πολλοί αυτοπροσδιοριζόμενοι ως δεξιοί,αποδέχονται τη μαρξιστική ανάλυση και απλά ενίστανται ως προς το προτεινόμενο εναλλακτικό σχέδιο
-όταν ο Πάνος Καμμένος-όπως παλιότερα ο Καρατζαφέρης- κατακεραυνώνει ρητορικά τους "διεθνείς τοκογλύφους" και τους" ισχυρούς κεφαλαιοκράτες",συναινεί στην κομμουνιστική ανάλυση την οποία ασπάζεται σεβαστό τμήμα της ελληνικής λαϊκής δεξιάς και ολόκληρη η ακροδεξιά.

Γιατί όμως η κυρίαρχη αυτή αντίληψη πως "ο κόσμος είναι ζούγκλα" και "το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό" δεν έχει οδηγήσει τους Έλληνες στον εναγκαλισμό του μαρξισμού?
Μια πιθανή απάντηση είναι πως το αντίβαρό της (η "ελληνικότητα") έχει ανακαλύψει μια άλλη μορφή συλλογικότητας: την παρέα.
Η παρέα είναι η προβολή των οικογενειακών δεσμών στο κοινωνικό σύνολο.
Όταν ο Έλληνας επιδιώκει κάτι,αμέσως αναζητά κάποιον γνωστό σε θέση-κλειδί.
Οι καθημερινές μας κουβέντες βρίθουν παραδειγμάτων φίλων,γνωστών,ενδιάμεσων που μεσολάβησαν και μας εξυπηρέτησαν.
Το καθημερινό ρουσφέτι, η προσωποποιημένη διαπλοκή,ακυρώνουν το σοσιαλιστικό εγχείρημα!
Και ταυτόχρονα επιβεβαιώνουν πως,πίσω από την κοινή καταδίκη "των ισχυρών",κίνητρο δεν είναι η μαρξιστική προοπτική αλλά ο εγωτισμός που επιβιώνει δια του πελατειακού συστήματος.
Δεν είναι παράξενο πως,σε συνθήκες κυριαρχίας της πασοκικής  σοσιαλιστικής ρητορείας,ανδρώθηκε ο πιο αντικοινωνικός ατομικισμός.
Το προκάλυμμα του σοσιαλισμού,έκρυβε τον πρωτογονισμό του Ελληνικού " laissez-faire και οι άλλοι να πάνε να πνιγούν"!
Δεν ήταν ακριβώς laissez-faire αλλά laissez-moi-faire...
Ο Έλληνας ίσως αποτελεί μοναδική περίπτωση πολίτη που ασπάζεται-ή τουλάχιστον έτσι δηλώνει- σοσιαλιστικές θεωρίες και ταυτόχρονα υιοθετεί πρακτικές ακραίου ατομοκεντρισμού.
Είναι πεισματικά προσκολλημένος σ'αυτό το μοντέλο διαβίωσης,από την εποχή του εκπασοκισμού της ελληνικής κοινωνίας.

Έχει ενδιαφέρον να δούμε,πώς το χαρμάνι αυτό (σοσιαλιστικού οραματισμού και εγωτικής αυτοεξυπηρέτησης) θα συνυπάρξει στο νέο κυρίαρχο πολιτικό σχηματισμό (ΣΥΡΙΖΑ).
Θα επικρατήσουν οι μειοψηφούντες σοσιαλιστές ή οι πλειοψηφούντες εγωτιστές?
Είναι ο ηγέτης Αλέξης ικανός να διαμορφώσει συνθήκες συγκερασμού τους (ο Ανδρέας το είχε καταφέρει)?
Θα γίνουν όλα αυτά χωρίς έξοδο απ'την Ε.Ε?
Το μέλλον θα δείξει!

Προσωπικά,όποτε ακούω για "το μεγάλο ψάρι που τρώει το μικρό",θυμάμαι μια λεπτομέρεια που υπενθύμισε ο Μάρκος Δραγούμης: "Προφανώς πρόκειται για ψάρια διαφορετικών ειδών! Αν τα ψάρια του ιδίου είδους αλληλοτρώγονταν,το είδος σύντομα θα εξέλιπε"...
Αυτή η φιλελεύθερη παρατήρηση,υποθέτω θα έβρισκε σύμφωνο και τον Kropotkin...




ΥΓ ".Καλημέρα Κεμάλ! Εσύ μόνο,όταν το θες, αλλάζεις τον κόσμο"

22/5/2012

5 comments:

  1. Διεισδυτική ανάλυση φίλε και υπέροχο το τραγούδι (το οποίο είχα χρόνια να ακούσω και σε ευχαριστώ που μας το ξαναθύμισες).
    Σκόρπια 2-3 σχόλια:
    Συμφωνώ ότι έχει επικρατήσει στην Ελλάδα και όχι μόνο εδώ η Μαρξιστική "συγκρουσιακή" ανάγνωση που περιγράφεις, ή η κατά Γιανναρά υλικοκεντρική.
    Η "φαιοκόκκινη" συνάντηση των άκρων συμβαίνει στην Ελλάδα (και για τους ειδικούς "ελληνικούς" λόγους που περιέγραψες), αλλά και εκτός συνόρων. Τα άκρα τελικά συνορεύουν, ίσως γιατί η γη είναι στρογγυλή.
    Η προσέγγιση σου (όπως και του Adam Smith) στο κοινωνικό αποτέλεσμα της ατομικής κατά το συμφέρον δράσης είναι κατά τη γνώμη μου ρομαντικά εξιδανικευτική.
    Σε σχέση με τον ΣΥΡΙΖΑ θα διακινδυνεύσω πρόβλεψη, θα επικρατήσουν οι οι "πλειοψηφούντες εγωτιστές", όπως συνέβη και με τη μήτρα του ρητορικά αριστερού λαϊκισμού στη χώρα, το ΠΑΣΟΚ.

    ReplyDelete
  2. Η προσέγγιση σου (όπως και του Adam Smith) στο κοινωνικό αποτέλεσμα της ατομικής κατά το συμφέρον δράσης είναι ο μοναδικός λόγος που βρίσκουμε ψωμί, γάλα,κρέας και καφέ στο super market.
    Όπου δοκιμάστηκαν διαφορετικά κίνητρα, απειλές, τιμωρίες και πενταετή πλάνα ο κόσμος έβρισκε άδεια ράφια.

    ReplyDelete
  3. "Δε βασιζόμαστε στην καλοσύνη του φούρναρη για να μας προμηθεύσει ψωμί,αλλά στην επιδίωξη του ατομικού του όφελους" (A.Smith-"Wealth of Nations")

    ReplyDelete