Η στρέβλωση των προθέσεων

"Ο καπιταλισμός μετουσιώνει έτσι την ιδιοφέλεια σε κοινή ωφέλεια.Οι μαρξιστές προσπάθησαν να θεμελιώσουν την κοινωνία στην αλληλεγγύη και οδηγήθηκαν στην εξαθλίωση,την καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο και τη θεσμοθέτηση της βίας.Οι φιλελεύθεροι θεσμοποίησαν το πεφωτισμένο συμφέρον-ή ορθότερα την πεφωτισμένη προτίμηση-και οδηγήθηκαν στην ελευθερία,τα δικαιώματα του ανθρώπου και τον πλούτο".
Μάρκος Δραγούμης 
 ("Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό")

Επειδή τυγχάνω βαθύς θαυμαστής της Μεταρρύθμισης,της Αναγέννησης και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού,διέπομαι από μία καλοπροαίρετη καταρχήν διάθεση απέναντι στα δύο ιδεολογικά τέκνα του τελευταίου:το Φιλελευθερισμό και το Σοσιαλισμό!
Εκτιμώ πως η μήτρα των δυο αυτών ιδεολογιών υπήρξε κοινή,διαπνεόμενη από το αίτημα της απελευθέρωσης του ανθρώπου από το πέπλο της άγνοιας,της αποτίναξης της μοιρολατρείας ως στάσης ζωής και της εγκαινίασης μιας νέας ηθικής επιλογής: αυτής της αυτονομίας του ιστορικού υποκειμένου "άνθρωπος",της αποθέωσης του "Λόγου" ως εργαλείου νοητικής ανάλυσης και της Εμπειρίας ως παράγοντα επαλήθευσης ή διάψευσης των θεωρητικών μας συνθέσεων.

Εκτιμώ πως και οι δυο ιδεολογίες έχουν ανθρωπιστικά κίνητρα και στοχεύουν στην προαγωγή της ανθρώπινης ζωής.
Ωστόσο,η ανάλυση της ιστορικής εμπειρίας δείχνει πως,εκείνο που έχει τελικά σημασία,δεν είναι οι καλές προθέσεις,αλλά τα τελικά αποτελέσματα.
Δεν πρόκειται φυσικά να επιδοθώ σε ανάλυση του σοσιαλισμού.Η σχετική βιβλιογραφία είναι τεράστια.Προσωπικά πιστεύω πως η ανάλυση του Mises στο "Socialism" παραμένει αξεπέραστη στην ανάδειξη των θεωρητικών σφαλμάτων που οδήγησαν τα σοσιαλιστικά πειράματα παντού και πάντοτε σε αδιέξοδα.
Αυτό που θα επιχειρήσω,είναι μια παρουσίαση (αδρή) του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο καπιταλισμός.

Βασικό χαρακτηριστικό της οικονομικής συμπεριφοράς είναι η επίτευξη του βέλτιστου συντελεστή απόδοσης.Με απλά λόγια, πώς θα επιτύχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα σπαταλώντας τους λιγότερους δυνατούς πόρους.Το αποτέλεσμα είναι είτε η παραγωγή κάποιου εμπορεύματος,είτε η παροχή κάποιας υπηρεσίας.Οι πόροι έχουν να κάνουν,τόσο με το ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται,όσο και με τις εργατοώρες που δαπανώνται,αλλά και με τις πρώτες ύλες που απαιτούνται και τη διαδικασία επεξεργασίας τους στη γραμμή παραγωγής.

Υποστηρίζω λοιπόν την άποψη πως η επιτυχία του καπιταλισμού,οφείλεται στο γεγονός πως είναι οικονομικά ορθολογικός.Δηλαδή επιτυγχάνει μαι διαρκή βελτίωση του συντελεστή απόδοσης,σε ό'τι έχει να κάνει με την παραγωγή και την παροχή υπηρεσιών.Με απλά λόγια καταφέρνει διαρκώς να παράγει αγαθά και υπηρεσίες σε ολοένα μικρότερο κόστος,άρα προσβάσιμα σε ολοένα μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το κινητό τηλέφωνο.Πριν δεκαπέντε χρόνια περίπου,όταν πρωτοεμφανίστηκε στην αγορά,ήταν ογκώδες,περιορισμένων δυνατοτήτων και ακριβό.Η διαδικασία της καπιταλιστικής εξέλιξης (συσσώρευση κεφαλαίου,εξειδίκευση παραγωγής,επένδυση σε νέες τεχνολογίες,παραγωγή μεγάλης κλίμακας),οδήγησε σε λίγα χρόνια σε ένα μικρό κατασκεύασμα (που ολοένα μικραίνει),πολλαπλών δυνατοτήτων (που ολοένα αυξάνονται) και προσβάσιμο σε όλο τον πληθυσμό (σχεδόν όλοι έχουν,τουλάχιστον από ένα)!

Πώς επιτυγχάνονται όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα?
1) Το πρώτο απαιτούμενο είναι η ύπαρξη κεφαλαίου προς επένδυση.Άρα η αποταμίευση μέρους του παραγόμενου πλούτου (capital accumulation).Δίχως αποταμίευση,δεν υπάρχει κεφάλαιο.Δίχως κεφάλαιο,δε γίνονται επενδύσεις.Δίχως επενδύσεις,δεν υπάρχει εξέλιξη (τεχνική,τεχνολογική,επιστημονική,καλλιτεχνική,κοινωνική με την ευρύτερη έννοια).
2) Το δεύτερο απαιτούμενο,είναι η επένδυση σε μαζική παραγωγή.Η μαζική παραγωγή,επιτρέπει την παροχή μεγάλης ποσότητας προϊόντων/υπηρεσιών με μικρό συγκριτικά κόστος,άρα με τελική τιμή προσβάσιμη στον καταναλωτή.
Γιατί συμβαίνει αυτό? Επειδή η μαζική παραγωγή συγκεντρώνει δύο επιπλέον χαρακτηριστικά που την εξελίσσουν
α) την εξειδίκευση στη γραμμή παραγωγής,που εξοικονομεί χρόνο και
β) την τεχνολογική εξέλιξη που προκύπτει απ΄την εξειδίκευση και την επένδυση κεφαλαίου σ'αυτήν
Όταν μια ομάδα ανθρώπων εξειδικεύονται σε μια συγκεκριμένη κατασκευή,είναι θέμα χρόνου να την κάνουν καλύτερη,ελαφρύτερη,αποτελεσματικότερη και ταχύτερα κατασκευάσιμη! Πρόκειται για προφανές αποτέλεσμα οφειλόμενο στις ικανότητες της ανθρώπινης διάνοιας.
Ταυτόχρονα,όταν υπάρχει κεφάλαιο για να επενδυθεί σε νέες δοκιμές υλικών και μεθόδων κατασκευής,η τεχνολογική πρόοδος ακολουθεί ως λογικό επακόλουθο.
3) Από τη στιγμή που ο πρώτος κατασκευαστής θα παρουσιάσει το νέο προϊόν,ένα πλήθος επίδοξων ανταγωνιστών (εφ'όσον λειτουργεί ο ελεύθερος ανταγωνισμός) θα τον μιμηθούν! Αυτό θα έχει ως συνέπεια,τα αρχικά υψηλά του κέρδη (του πρωτοπόρου),σταδιακά να συμπιέζονται απ'τον ανταγωνισμό και η τιμή του (αρχικά μοναδικού,αλλά τώρα πολλαπλά παρεχόμενου) προιόντος,διαρκώς να μειώνεται.
4) Έτσι,ολοένα και περισσότεροι καταναλωτές είναι πια σε θέση να αποκτήσουν το άλλοτε πολυτελές προϊόν ή να απολαύσουν την άλλοτε εξεζητημένη υπηρεσία!
Ο καπιταλισμός λειτουργεί προάγοντας το μαζικό πλούτο και τη μαζική συμμετοχή των ανθρώπων στα αγαθά της παραγωγής (προϊόντα και υπηρεσίες).
Είναι ένα σύστημα βαθιά δημοκρατικό και απόλυτα διανεμητικό.Όχι βέβαια άμεσα για όλους,ούτε στον ίδιο βαθμό για όλους,άλλα ως αποτέλεσμα μιας αρμονικής νομοτελειακής εξέλιξης!

Το αξιοθαύμαστο είναι,πως όλα αυτά συμβαίνουν,όχι εκ προθέσεως των επιχειρηματιών,αλλά ως παράπλευρο αποτέλεσμα της ατομικής τους επιδίωξης για κέρδος.Ακριβώς σαν "ένα αόρατο χέρι" να κατευθύνει αυτή τη διαδικασία μέσω του ατομικού,στο γενικό όφελος,κατά τη μνημειώδη παρομοίωση του Adam Smith!

'Ετσι,επιδιώκοντας ένα μη γενικευμένο όφελος,απολήγουμε δια της καπιταλιστικής παραγωγής,στο ευρύτερο κοινωνικό όφελος.
Αντίθετα,στο σοσιαλισμό,διακηρύσσουμε την επιδίωξη του κοινωνικού οφέλους και απολήγουμε,δια των αδιεξόδων της σοσιαλιστικής οικονομίας,στη γενικευμένη ανέχεια και στην πολιτική υποδούλωση των ανθρώπων.
Αυτή ακριβώς η στρέβλωση των προθέσεων,οφείλεται κατά τη γνώμη μου σε μια βασική παράμετρο: την ικανοποίηση των οικονομικών νόμων.Ο καπιταλισμός λειτουργεί επειδή τους σέβεται,ο σοσιαλισμός αποτυγχάνει,προσπαθώντας να τους παραβιάσει.

Φυσικά,η διαδικασία της καπιταλιστικής εξέλιξης δεν είναι τέλεια (μιλάμε για ανθρώπινες κοινωνίες πάντοτε,η τελειότητα είναι ανέφικτη).Στην πορεία της,υπάρχουν δυσάρεστες εξελίξεις για μεμονωμένα άτομα ή και για ολόκληρες επαγγελματικές ομάδες.
Η υποκατάσταση του αλόγου από το αυτοκίνητο,ως μεταφορικό μέσο,κατέστησε περιττή για παράδειγμα την ύπαρξη του επαγγελματικού κλάδου των πεταλωτών! Οι τελευταίοι,δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να αλλάξουν εργασιακό αντικείμενο αφού,το προϊόν που μέχρι τότε παρήγαγαν έπαψε σταδιακά να έχει ζήτηση.Από την άλλη μεριά βέβαια,το αυτοκίνητο ως μαζικό μέσο μεταφοράς,έδωσε ζωή σε πλήθος νέων αντικειμένων εργασίας: ανταλλακτικά,λάστιχα,συνεργεία,καύσιμα,διαφήμιση κι ένα σωρό άλλοι κλάδοι ανθρώπινων δραστηριοτήτων οφείλουν την ύπαρξή τους στην αυτοκίνηση!
Η έκλειψη των πεταλωτήδων δεν οδήγησε την κοινωνία σε κατάσταση μειωμένου συνολικού πλούτου,αντίθετα υπήρξε η παράπλευρη απώλεια για την επαύξηση του συνολικού πλούτου που η τεχνολογία (δια του αυτοκινήτου) επέφερε!

Ωστόσο,για τον πεταλωτή κάθε εποχής,αυτή η διαδικασία -την οποία ο Schumpeter ονόμασε εύστοχα "δημιουργική καταστροφή"-δεν παύει να είναι επώδυνη!
Ιδιαίτερα επώδυνη είναι για "τον πεταλωτή της μέσης ηλικίας".Τον άνθρωπο δηλαδή που δεν είναι ακόμη ηλικιωμένος αρκετά (ώστε να συνταξιοδοτηθεί),αλλά ούτε και ηλικιακά ακμαίος (ώστε να μπορεί εύκολα να εκπαιδευτεί σε νέες δεξιότητες).Ο μεσήλικας λοιπόν που πέφτει θύμα της "δημιουργικής καταστροφής",ο ανώνυμος εργάτης που πρέπει στη μέση ηλικία να βρει νέα δουλειά,ο Joe Smith (http://nikorestis.blogspot.gr/2013/09/blog-post_29.html) ή Γιάννης Παπαδόπουλος (κατά τη ρήση του Henry Hazlitt) αξίζει την προσοχή και την υποστήριξή μας.

Είναι γεγονός πως η σοσιαλιστική αντίληψη,η οποία κυριάρχησε στον 20ο αιώνα στην πλειοψηφία των οργανικών διανοούμενων της Δύσης,παρά την καθολική της αποτυχία σε επίπεδο πρακτικής εφαρμογής,εξακολουθεί να επιβιώνει ιδίως σε χώρες περιορισμένης απήχησης των φιλελεύθερων απόψεων,όπως η Ελλάδα.Επιπλέον,χρησιμοποιώντας τη διαδικασία της "δημιουργικής καταστροφής",επικρίνει την οικονομία της αγοράς ως "ανάλγητη" και,προστρέχοντας στα θιγόμενα συμφέροντα κάθε επαγγελματικής ομάδας,διεκδικεί την "κοινωνική προστασία" των θιγομένων ως αυτονόητη υποχρέωση του Κράτους απέναντι στον δήθεν αντικοινωνικό χαρακτήρα της αγοράς.
Πρόκειται για δεύτερη στρέβλωση.
Αυτό που επιζητούν οι απολογητές του προστατευτισμού,είναι η διαφύλαξη των συντεχνιακών τους προνομίων σε βάρος των καταναλωτών.
Διότι η προστασία που παρέχει το Κράτος έναντι του ελεύθερου ανταγωνισμού (κλειστά επαγγέλματα,περιορισμοί στη διακίνηση/διάθεση προιόντων,διατιμήσεις,κρυφές ή φανερές επιδοτήσεις κλπ) μόνο με έναν τρόπο επιτυγχάνεται: με την επιβάρυνση των καταναλωτών,είτε έμμεσα (φόροι υπέρ τρίτων),είτε άμεσα (τελική τιμή προϊόντος/υπηρεσίας).
Έτσι λοιπόν,στο όνομα της προστασίας του "αδύναμου παραγωγού",οι πολίτες καλούνται να επιδοτήσουν ένα μη παραγωγικό επάγγελμα!
Αυτή η σπατάλη κεφαλαίου (το να πληρώνεις τεχνηέντως ακριβότερα ένα αγαθό ή μια υπηρεσία),είναι στην ουσία της βαθιά αντικοινωνική: περιορίζει το διαθέσιμο εισόδημα των καταναλωτών,δηλαδή την αγοραστική τους δύναμη αλλά και την αποταμιευτική τους ικανότητα,μειώνει τις δυνατότητες νέων επενδύσεων (το κεφάλαιο δαπανάται αντί να επενδύεται κάπου αλλού),παρεμποδίζει την προσαρμογή των προστατευμένων επαγγελμάτων στις νέες εξελίξεις της τεχνολογίας (όταν προστατεύεσαι,δεν έχεις κίνητρο να βελτιώνεσαι),συνολικά αποτελεί παράγοντα οικονομικής στασιμότητας και οπισθοδρόμησης!
Δεν προάγεται ο κοινωνικός πλούτος όταν όλοι πληρώνουμε ακριβότερα τις υπηρεσίες ή τα προϊόντα που προστατεύονται.Το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει!
Η "προστασία" απ'τον ελεύθερο ανταγωνισμό εξυπηρετεί μόνο τα συμφέροντα της προστατευμένης ομάδας ενώ επιβαρύνει συνολικά την κοινωνία.
Η αντίληψη αυτή,αποτελεί την ουσία του κορπορατισμού,μιας μορφής οικονομικής οργάνωσης στην οποία το Κράτος έχει αναλάβει τον έλεγχο της αγοράς και μεριμνά για την προστασία των επαγγελματικών ενώσεων,έναντι του ανταγωνισμού.
Ο κορπορατισμός εκ των πραγμάτων,σημαίνει πως κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση των οικονομικών όρων δεν έχει η αρχή της προσφοράς/ζήτησης ,αλλά η διαπραγματευτική ισχύς των διαφόρων συντεχνιών!
Αν το πολίτευμα είναι ολοκληρωτικό,όπως ο ιταλικός φασισμός ή ο γερμανικός ναζισμός του μεσοπολέμου,το Κράτος κυριαρχεί απόλυτα και δεν συνδιαλέγεται,οι δε συντεχνίες τελούν υπό τον έλεγχό του.
Αν το πολίτευμα είναι δημοκρατικό,όπως στη χώρα μας,η οικονομική ζωή εκφυλίζεται σε ένα διαρκές αλισβερίσι Κράτους-ομάδων συμφερόντων,με την πρόθυμη συνδρομή των ΜΜΕ (που έχουν έννομο συμφέρον να προάγουν παρόμοια θέματα,ως κατεξοχήν χώρος συμμετοχής στη συναλλαγή).
Κι όλα αυτά,ενδύονται τον ιδεολογικό μανδύα της αντικαπιταλιστικής πάλης,είτε εξ αριστερών,είτε εκ δεξιών.
Η αριστερή αφήγηση επικεντρώνει στην άρνηση των αλλαγών που επιφέρει η "δημιουργική καταστροφή" στο όνομα της "προστασίας των αδύναμων",η δεξιά στο όνομα της "προστασίας των Ελλήνων".Δεν είναι παράξενο που οι δυο αφηγήσεις συχνά συμπίπτουν σε κοινές πολιτικές επιδιώξεις: άρνηση της επιχειρηματικής εξωστρέφειας,φοβία για τον ανταγωνισμό με το διεθνές περιβάλλον,καχυποψία απέναντι στην καινοτομία,απαισιόδοξη ανάγνωση του μέλλοντος.
Το τοπίο χωράει και θεωρίες συνωμοσίας στις οποίες τα νήματα κινούν κατά περίπτωση,"υστερόβουλοι καπιταλιστές","προδότες του ελληνισμού","ανθέλληνες","πράκτορες του κεφαλαίου ή/και των ξένων συμφερόντων" και λοιπές επινοήσεις του φαιοκόκκινου θερμοκηπίου...

Η φιλελεύθερη ανάγνωση,απέναντι στο συμφέρον της συντεχνίας,προκρίνει το συμφέρον των καταναλωτών.Με άλλα λόγια το συμφέρον των πολλών,έναντι των ολίγων,δίχως την κατάλυση του ατομικού δικαιώματος της επιλογής.Η φιλελεύθερη αντίληψη,ξεκινώντας απ'τον οικονομικό ορθολογισμό καταλήγει στη δημοκρατική επιλογή (το δίκαιο των πολλών αλλά και το δικαίωμα του ατομικώς διαφέρειν).Η σοσιαλιστική ανάγνωση,περιφρονώντας την οικονομική λογική,καταλήγει να υπερασπίζεται τα συμφέροντα μεμονωμένων ομάδων έναντι των πολιτών,δηλαδή μια μορφή ιδιότυπης ολιγαρχίας.
Αλλά και πέραν των οικονομικών δεδομένων,ο φιλελεύθερος,σταθερά προσανατολισμένος στο δικαίωμα της ελεύθερης ατομικής επιλογής,προστατεύει τα δικαιώματα των καταναλωτών.Ο σοσιαλιστής,ομνύοντας στην προστασία των αδύναμων,εκλαμβάνει ως τέτοιους τους επαγγελματίες και περιφρονεί τους καταναλωτές!
Οι στρεβλώσεις διαρκώς πολλαπλασιάζονται...

Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε πως στη σύγχρονη κοινωνία,όπως σωστά σημείωσε ο Bastiat,καθένας μας είναι ταυτόχρονα παραγωγός και καταναλωτής,πάροχος αλλά και χρήστης υπηρεσιών.Κάθε προστασία που ζητά για την υπηρεσία που παρέχει ή το προιόν που παράγει,τη βρίσκει μπροστά του ως αγοραστής ή χρήστης.Το κράτος του δίνει κάτι,αφαιρώντας το από τους άλλους και ταυτόχρονα τον υποχρεώνει να πληρώσει στο πολλαπλάσιο την αντίστοιχη προστασία που παρέχει το Κράτος στους υπόλοιπους.
Ένα ατελείωτο γαιτανάκι αλληλοεπιδοτούμενων πασχίζει να εξασφαλίσει το μεγαλύτερο κομμάτι μιας πίτας διαρκώς συρρικνούμενης!
Διότι,αφού οι επιδοτήσεις εξακοντίζουν το κόστος παραγωγής,η συνολική πίτα διαρκώς μειώνεται!
Ο πλούτος περιορίζεται και ταυτόχρονα οι ομάδες συμφερόντων διαγκωνίζονται όλο και πιο έντονα για το μεγαλύτερο κομμάτι!
Και ιδού η μεγαλύτερη των στρεβλώσεων: η Κρατική παρέμβαση στην αγορά και η "προστασία στο όνομα της κοινωνικής ειρήνης" οδηγεί σε αθέμτο ανταγωνισμό,συντεχνιακή αλληλουπονόμευση,συνθήκες κοινωνικής έντασης,καχυποψία,απαξιωτικές συμπεριφορές,ό'τι συνοπτικά χαρακτηρίζεται ως "κοινωνικός αυτοματισμός"!

Είναι νομίζω σαφές,μετά απ΄όλα αυτά πως η σταθερή οικονομική επιδίωξη των κοινωνιών,πρέπει να είναι η συνεχής αύξηση της αποδοτικότητας της εργασίας.Πώς δηλαδή θα παράγουμε διαρκώς περισσότερα με συνεχώς λιγότερο κόπο.Όχι πώς θα συντηρούμε τεχνητά εργασίες μη παραγωγικές,αλλά πώς θα μειώνουμε διαρκώς το κόστος της μαζικής παραγωγής.
Όχι μια κοινωνία πλήρους απασχόλησης,αλλά μια κοινωνία πλήρης παροχών!
Όχι μια φοβική κοινωνία που θα ομνύει στην ασφάλεια της στασιμότητας,αλλά μια ανοιχτή κοινωνία που θα δοκιμάζει διαρκώς,θα πρωτοτυπεί και θα δημιουργεί!
Αλλά ταυτόχρονα,θα φροντίζει τους Joe Smiths της! Εδώ ακριβώς,χρειάζεται η συνδρομή της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας και του κράτους πρόνοιας,ως απαραίτητων συμπληρωμάτων της οικονομίας της αγοράς!

Ας συμπληρώσουμε πως και ο "ελεύθερος χρόνος",αποτελεί δημιούργημα του αποθέματος πλούτου που ο καπιταλισμός κατέστησε εφικτό! Η αξιοποίηση του "ελεύθερου χρόνου" (τουρισμός,ταξίδια,δραστηριότητες,χόμπυ κλπ) αποτελεί εργασιακό πεδίο των τελευταίων πενήντα χρόνων.Μέχρι τότε,η έννοια του "ελεύθερου χρόνου" και της "αναψυχής" ήταν ανύπαρκτη...
Η νομοθεσία για την 8ωρη εργασία,ήρθε να επικυρώσει μια δυνατότητα που ήταν πλέον εφικτή χάρις στην επάρκεια παραγωγής και τον πλούτο.Δεν ήταν όμως οι νόμοι που βελτίωσαν τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων,αλλά ο παραγόμενος πλούτος που κατέστησε εφικτούς αυτούς τους νόμους! (http://nikorestis.blogspot.gr/2012/11/blog-post_15.html)

Εντυπωσιάζει πραγματικά η διάσταση,ανάμεσα στο πλήθος των προιόντων,υπηρεσιών και επιλογών που οφείλουμε στον καπιταλισμό από τη μια και στη γενικευμένη αποστροφή,μέχρις απροκάλυπτου μίσους που τρέφουμε γι'αυτόν!
Αυτή δε,ίσως είναι η υπέρτατη στρέβλωση...

Η πρόκριση του συμφέροντος των καταναλωτών/πολιτών έναντι αυτού των επαγγελματικών συντεχνιών,είναι η γνώση που οφείλω στον Frederic Bastiat το έργο του οποίου αποτελεί υπόδειγμα ανάλυσης στον τομέα της πολιτικής οικονομίας.
Εξ ου και το οφειλόμενο εξώφυλλο.

29/1/2014