Πρόκειται για μια διαδεδομένη αντίληψη κριτικής του υπάρχοντος καπιταλιστικού συστήματος, η οποία συνδυάζει την αντιεξουσιαστική-αναρχική πρόταση με το οικολογικό κίνημα.
Σημαντικός εκπρόσωπός της,ήταν ο Murray Bοοkchin (1921-2006).
Ο αναρχισμός πάντοτε ασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία στη σκέψη μου,περισσότερο σαν ιδεατό-ουτοπικό πρόταγμα και λιγότερο ως ρεαλιστική πολιτική πρόταση.
Η οικολογική κρίση,γεγονός αδιαμφισβήτητο με δυνητικά καταστροφικές επιπτώσεις,πρέπει να αποτελεί αναγκαία παράμετρο εκτίμησης των καθημερινών μας πρακτικών.Μπορεί όμως από μόνη της η συνεκτίμηση των οικολογικών παραμέτρων να αποτελέσει ολοκληρωμένη πολιτική πρόταση?
Πιστεύω πως αξίζει τον κόπο να διερευνηθούν αυτά τα ερωτήματα.
Α) Στη βάση κάθε αναρχικής θεωρίας,εδράζει η αντίληψη πως ο άνθρωπος είναι «φύσει αγαθός» αλλά διαφθείρεται από την κοινωνία και το εκάστοτε πολιτικό καθεστώς.Η καταγωγή αυτής της ιδέας πρέπει να αναζητηθεί στον Rousseau:εκεί γίνεται για πρώτη ίσως φορά κριτική της κοινωνίας και του πολιτισμού ως παραγόντων διαφθοράς του ανθρώπου και προτείνεται ως αντίδοτο σ’αυτήν,η επιστροφή σε φυσικότερες μορφές διαβίωσης.Ηδη,η Φύση,προτείνεται ως αντιστάθμισμα του Πολιτισμού,ως πρόταση για μια καλύτερη κοινωνική οργάνωση.
Η εξουσία,ως πολιτικό γεγονός,είναι κάτι που ενοχλεί όλους τους αναρχικούς,από τον Godwin ως τον Kropotkin.
Eπειδή δε,χαρακτηριστικό όλων των κοινωνιών,είναι οι εξουσιαστικές σχέσεις μεταξύ των μελών τους,τεκμαίρεται-και σωστά-πως η εξάλειψη της «εξουσίας» είναι απαραίτητη προυπόθεση κατεδάφισης κάθε πολιτικού καθεστώτος και άρα «απελευθέρωσης» του ανθρώπου.
Η ελευθερία,για τους αναρχικούς,νοείται ως μια κατάσταση που μπορεί μόνον εκτός οργανωμένης κοινωνίας να κατακτηθεί αφού,σύμφωνα με την αναρχική αντίληψη,οι πολιτικές κοινωνίες με τους συγκροτημένους εξουσιαστικούς τους θεσμούς και νόμους, κρατούν τους ανθρώπους υπόδουλους των εκάστοτε πολιτικών επικυρίαρχων (βασιλιάδων,προέδρων,πρωθυπουργών,στρατηγών,δικτατόρων κλπ.).
Ακόμη περισσότερο,όσοι αναρχικοί ασπάζονται τη Μαρξιστική κριτική του καπιταλιστικού συστήματος (αναρχοκομμουνιστές),υιοθετούν τη μαρξιστική αντίληψη πως οι οικονομικές σχέσεις αποτελούν το θεμέλιο της εξουσίας ανθρώπων σε ανθρώπους και συνεπώς η εξάλειψη της οικονομίας του καπιταλισμού και η αντικατάστασή της από μια οικονομία εξισωτισμού (κολλεκτίβες) ή ελεύθερων ανταλλαγών προιόντων (κατάργηση του χρήματος ως μέσου ανταλλαγών),είναι αναγκαία για την εγκατάσταση μιας μελλοντικής κοινωνίας ισότητας και ελευθερίας.Στους εξουσιαστές πλέον,οι αναρχοκομμουνιστές εντάσσουν εκτός από τους πολιτικούς και τους οικονομικούς επικυρίαρχους (τράπεζες,πολυεθνικές,μεγάλα οικονομικά trust κλπ).
Μετά από αυτή τη σύντομη σκιαγράφηση της αναρχικής ιδέας,καταθέτω τις πρώτες μου ενστάσεις:
1)Η αντίληψη για τη «φύσει αγαθή» ανθρώπινη υπόσταση,είναι σοβαρά αμφισβητήσιμη και έχει δεχτεί την κριτική και αριστερών διανοητών (Καστοριάδης).Απ’ότι γνωρίζω καμία θεωρία δεν τεκμηριώνει την άποψη πως ο άνθρωπος γεννιέται «αγαθός» (τί σημαίνει άραγε η λεξη?) και συνεπώς,αν εξαλείψουμε τον «διαφθορέα-πολιτισμό» θα επαναφέρουμε την ανθρωπότητα σε μια κατάσταση «αρχέγονης αθωότητας».Αντιθέτως,όπως δείχνουν οι ανθρωπολογικές παρατηρήσεις που γίνονται σε πρωτόγονες φυλές ,το πιθανότερο σενάριο είναι η έξοδος από τον πολιτισμό,να επαναφέρει συνθήκες εξουσιαστικής καταπίεσης απείρως ισχυρότερες από τις υπάρχουσες στις οργανωμένες κοινωνίες.Ακόμη κι αν υποθέταμε πως θα υπήρχε επαρκής τροφή εκτός κοινωνίας-πράγμα εξαιρετικά αμφίβολο-από πουθενά δεν προκύπτει πως δεν θα υπήρχε εξουσία ανθρώπου σε άνθρωπο.
2)Η εξουσία,ως κατάσταση είναι αρκετά πολυπλοκότερη απ’ότι αρχικά φαίνεται.Ολοι μπορούμε να διακρίνουμε το δίπτυχο «αφέντης-δούλος» ή «καπιταλιστής-προλετάριος» ή απλούστερα «πλούσιος-φτωχός».Η διάκριση εδώ είναι εύκολη,η καταδίκη αυτής της σχέσης έχει ιστορικά επιβεβαιωθεί:σχεδόν όλοι είμαστε κατά της δουλείας,ομνύουμε στα δικαιώματα του ανθρώπου,μας ενοχλεί η ακραία φτώχεια (κάποιους και ο ακραίος πλούτος),αποδεχόμαστε πολιτικές εξισορρόπησης των αντιθέσεων (ή και εξάλειψής τους) εν ονόματι μιας κάποιας «κοινωνικής δικαιοσύνης» (θολή έννοια αλλά χρήσιμη ως εργαλείο συνεννόησης).
Η εξουσία όμως,είναι κάτι βαθύτερο:
-ο γιατρός που θεραπεύει,ασκεί την εξουσία της γνώσης του στον ασθενή
-ο τεχνίτης που μαστορεύει,ασκεί την εξουσία της τέχνης του στον πελάτη
-το μωρό που κλαίει,ασκεί την εξουσία της συναισθηματικής υπεροχής του στη σχέση του με τους γονείς
-η όμορφη γυναίκα που μπαίνει σε μια αίθουσα,ασκεί την εξουσία της γοητείας της στους παρευρισκόμενους
-και το συγκλονιστικότερο (όπως το ανέλυσε ο Νίτσε):ο επαίτης που ζητιανεύει στο δρόμο εξουσιάζει δια του οίκτου τον φιλάνθρωπο διαβάτη!
Τολμώ να υποστηρίξω πως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα παράγει αποτελέσματα λίγο-πολύ «εξουσιαστικά»,είτε μεταξύ ανθρώπου-φύσης είτε μεταξύ ανθρώπων.
Είναι μάλλον αδύνατον να εκλείψει αυτή η επίδραση αφού αποτελεί επακόλουθο της ίδιας της ανθρώπινης δράσης.
Οπως χαρακτηριστικά έγραψε ο Νίτσε: «το να ζητάμε από μια δύναμη να μην ασκείται,είναι σαν να ζητάμε από τη φωτιά να μην καίει ή απ’τη βροχή να μην πέφτει»...
3) Η ελευθερία,ως πολύτιμη έννοια,έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους.Συχνά,επηρεασμένοι από τους κοινωνικούς περιορισμούς,την αναζητούμε εκτός κοινωνίας.Είναι πράγματι γοητευτική η εικόνα του μοναχικού καβαλάρη που χάνεται στο ηλιοβασίλεμμα, του ταξιδιώτη χωρίς προορισμό,του περιπλανώμενου που δεν υπακούει σε κανόνες παρά ακολουθεί την καρδιά του.
Το ζήτημα είναι όμως,τί νόημα θα είχε μια τέτοιου τύπου ελευθερία και πόσοι θα μπορούσαν να τη βιώσουν?
Εκτός κοινωνίας,δηλαδή εκτός νόμου,πραγματικά ελεύθερος είναι μόνον ο δυνατός,αυτός που έχει τη θέληση και τα μέσα (σωματική δύναμη,όπλα) να επιβάλλει την παρουσία του.Οι υπόλοιποι,οι ασθενέστεροι,νομοτελειακά θα μεταβληθούν σε υποτελείς του.Εκτός κοινωνίας λοιπόν,ελευθερία υπάρχει μόνο για τους ισχυρούς,για τους θεράποντες της ωμής βίας.
Η ελευθερία,όπως έγραψε ένας φιλελεύθερος στοχαστής,έχει νόημα μόνο ως πολιτική έννοια και ως τέτοια πρέπει να επιδιώκεται: ως ελευθερία υπό τον νόμο. Η συζήτηση λοιπόν πρέπει να γίνει για τη μορφή των νόμων και όχι για την ύπαρξή τους καθεαυτή:αυτή είναι απαραίτητη αν δεν επιθυμούμε την επιστροφή στη ζούγκλα.
«Κοινωνία θα πει δύναμη του νόμου,τρομοκρατία θα πει νόμος της δύναμης:διάκριση ξεκάθαρη σαν κοφτερό μαχαίρι» (Ζήσιμος Λορεντζάτος).
Εδώ λοιπόν διακρίνεται η πρώτη διαφοροποίηση αναρχικών και φιλελεύθερων: οι πρώτοι αναζητούν την ελευθερία πέραν του νόμου, οι δεύτεροι υπό τον νόμο.Οι μεν ζητούν την εξάλειψη της αστυνομίας (θεωρώντας την κατασταλτικό μηχανισμό) οι δε την ουσιαστική της παρέμβαση (θεωρώντας την μηχανισμό εφαρμογής των νόμων).
4)Ηδη,εντός του αναρχισμού,διακρίνει κανείς δυο αντιμαχόμενες τάσεις:τους αναρχοκομμουνιστές,θιασώτες της ισότητας και τους αναρχοαυτόνομους,θιασώτες της ατομικής ελευθερίας.
Η ελευθερία και η ισότητα (μαζί με την αδελφότητα) υπήρξαν τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης,ως συμπυκνωμένα αιτήματα του Διαφωτισμού.
Ωραίες έννοιες αλλά-φευ-ασύμβατες!
Η ελευθερία παράγει ανισότητα ενώ η ισότητα υποχρεωτικά καταστέλλει την ελευθερία.
Οι σοσιαλιστές προκρίνουν πολιτικές εξισωτισμού (σε βάρος της ατομικής ελευθερίας).
Οι φιλελεύθεροι προκρίνουν πολιτικές ατομικής πρωτοβουλίας (σε βάρος της ισότητας των πολιτών).
Φυσικά,υπάρχουν διακυμάνσεις μεταξύ των πολιτικών χώρων σε ό’τι έχει να κάνει με τις επιλογές αυτές,από την ευρωπαική σοσιαλδημοκρατία ως τον κομμουνισμό και από τον ωφελιμιστικό φιλελευθερισμό ως τον αναρχοφιλελευθερισμό,αλλά γεγονός παραμένει πως ελευθερία και ισότητα παραμένουν ασύμβατες.
Προσωπικά,προτιμώ ένα καθεστώς φιλελεύθερης πολιτείας με αυξημένη πρόνοια για τους οικονομικά ασθενείς,από οποιουδήποτε τύπου σοσιαλιστικό πειραματισμό.
Οπως χαρακτηριστικά γράφει ο Hayek: «υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ του να μεταχειρίζεσαι τους ανθρώπους ισότιμα και του να επιχειρείς να τους κάνεις ίσους».
Ισονομία λοιπόν εντός φιλελεύθερης πολιτείας ,ναι!
Κοινωνική πρόνοια για τους φτωχούς,ναι!
Εξισωτισμός όμως,για μένα τουλάχιστον,όχι ευχαριστώ!
Δεύτερη λοιπόν διαφοροποίηση φιλελεύθερων-αναρχικών:οι μεν προκρίνουν την ανισότητα προς όφελος της ελευθερίας,οι δε (ιδίως οι αναρχοκομμουνιστές) υποστηρίζουν τη δυνατότητα συνύπαρξης ισότητας/ελευθερίας.
H Τρίτη διαφοροποίηση φιλελεύθερων-αναρχικών,ουσιαστικότερη ίσως απ’όλες είναι η στάση τους απέναντι στην ιδιοκτησία:
«Η ιδιοκτησία είναι κλοπή» κατά την περίφημη ρήση του αναρχικού Proudhon.
«Το δικαίωμα στην ιδιοκτησία είναι ιερό» υποστηρίζει αντίθετα ο Locke στην περίφημη « 2η πραγματεία περί κυβερνήσεως»,το έργο που κατά πολλούς θεμελιώνει το σύγχρονο φιλελευθερισμό.
Απέναντι στους δυο αυτούς αφορισμούς,προσωπικά είμαι υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας και αρκετοί αναρχικοί του παρελθόντος δε θα διαφωνούσαν υπό συνθήκες (άλλωστε το παλαιό αίτημα των ακτημόνων καλλιεργητών ήταν να αποκτήσουν γη).
Οχι τόσο επειδή η ιδιοκτησία είναι «ιερή» (αυτό είναι μάλλον αυθαίρετο),αλλά επειδή ιστορικά,όποτε καταργήθηκε η ατομική ιδιοκτησία,αυτό έγινε δια της βίας και συντηρήθηκε από καθεστώτα που συνέθλιψαν κάθε ατομική και κοινωνική ελευθερία (π.χ. Ναζιστική Γερμανία,Φασιστική Ιταλία-Ισπανία, ΕΣΣΔ και λοιπές σοβιετίες,κομμουνιστική Κίνα,Κούβα του Φιντέλ κλπ.)
Αφήνοντας τη θεωρία,η ιστορική εμπειρία δείχνει πως τα αντιεξουσιαστικά πειράματα δεν μακροημέρευσαν.
Τόσο οι αναρχικές κολλεκτίβες του Machno στη διάρκεια του Ρωσικού εμφύλιου (1918-1921),όσο και οι αντίστοιχες των Καταλανών αναρχικών στη διάρκεια του Ισπανικού εμφύλιου (1936-1939),αλλά και τα κοινοβιακά πειράματα των χίππυς στη δεκαετία του ’60,υπήρξαν βραχύβια.
Οι αναρχικοί υποστηρίζουν τις λαικές συνελεύσεις σε κάθε γειτονιά,για τη λήψη αποφάσεων με αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες.
Γοητευτικό επιχείρημα,αλλά όποιος έχει παραβρεθεί έστω και μια φορά σε γενική συνέλευση πολυκατοικίας,όπου δέκα νοματαίοι αδυνατούν να συμφωνήσουν τί χρώμα να βάψουν το κτίριό τους,εύλογα θα αναρωτηθεί:πόσο ρεαλιστικό είναι να καλούνται αυτοί οι άνθρωποι σε συνεχείς λαικές συνελεύσεις για να αποφασίζουν για πολύ σημαντικότερα ζητήματα?
Με άλλα λόγια,πόσο εφικτό είναι το αίτημα για «άμεση δημοκρατία» σήμερα?
Β) Η οικολογία δηλαδή η υιοθέτηση πολιτικών προάσπισης του περιβάλλοντος,έχει και αυτή αρκετές σταδιοποιήσεις:από την απλή υιοθέτηση πρακτικών περιβαλλοντικής προστασίας,ως την ολοκληρωτική αμφισβήτηση του πολιτισμού και τη διακήρυξη της «επιστροφής του ανθρώπου στη φύση».
Στο βαθμό που το οικολογικό κίνημα υιοθετεί την επιχειρηματολογία πως,ο μεγάλος ένοχος για την περιβαλλοντική επιβάρυνση είναι ο καπιταλισμός,η «ανεξέλεγκτη ανάπτυξη», η αποστράγγιση των φυσικών πόρων «στο βωμό του κέρδους»,είναι φυσικό να συναντάται με τον ευρύτερο αντικαπιταλιστικό χώρο (σοσιαλιστές,κομμουνιστές,αναρχικούς κ.α).
Οι «Πράσινοι» συνιστούν ένα τέτοιο πολιτικό σχήμα,κινούμενο στον ευρύτερο αριστερό χώρο.
Κανείς δεν αρνείται πως το περιβάλλον έχει επιβαρυνθεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Ολοι είμαστε υπέρμαχοι της αξιοποίησης εναλλακτικών μορφών ενέργειας (ηλιακή,αιολική),των ανακυκλώσιμων υλικών,της ανακύκλωσης των απορριμάτων,της μείωσης των εκπομπών ρύπων,της προστασίας των ζώων και των δασών.
Τα ερωτήματα που τίθενται εν προκειμένω είναι τα εξής:
Β1)Είναι υπέυθυνος ο καπιταλισμός για την περιβαλλοντική επιβάρυνση?
Β2)Μπορεί η οικολογική αντίληψη από μόνη της να συγκροτήσει αυτόνομη πολιτική πρόταση?
Η γνώμη μου είναι η εξής:
Β1: Για την περιβαλλοντική επιβάρυνση,η ευθύνη πρέπει να αναζητηθεί στην τεχνολογική εξέλιξη της ανθρωπότητας.
Κατα πρώτον στη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού (υπερτριπλασιάστηκε τα τελευταία 100 χρόνια) που επαναφέρει τη σκοτεινή προφητεία του Malthus περί εξάντλησης των φυσικών πόρων και αδυναμίας του πλανήτη να συντηρήσει το ανθρώπινο είδος.
Κατά δεύτερον στην επακόλουθη οικιστική έκρηξη που σήμαινε δραστική μείωση των δασών (οι άνθρωποι κάπου έπρεπε να κατοικήσουν) της πανίδας και της χλωρίδας.
Κατα τρίτον,στην τεχνολογική έκρηξη (αυτοκίνητα,αεροπλάνα,μηχανοκίνητα πλοία) που αναπόφευκτα επιβάρυνε με ρύπους την ατμόσφαιρα.
Για όλα αυτά,αποτελεί μάλλον λογικό άλμα να ενοχοποιήσουμε τον καπιταλισμό.Στις πάλαι ποτέ Σοβιετικές Δημοκρατίες,αλλά και στη νυν κομμουνιστική Κίνα,οι περιβαλλοντικές επιδράσεις είναι αντίστοιχες.Συνεπώς το διαφοροποιημένο πολιτικό καθεστώς,δεν επιβάρυνε λιγότερο το περιβάλλον σε σχέση με τον καπιταλισμό...
Αλλά εάν χρεώσουμε στον καπιταλισμό το οικολογικό πρόβλημα,θα πρέπει να του πιστώσουμε και τα οικολογικά επιτεύγματα: οι καταλύτες στα οχήματα,η υγραεριοκίνηση, οι ανεμογεννήτριες, οι βελτιωμένες μέθοδοι αγροκαλλιέργειας (που εξόρκισαν για άλλη μια φορά τον Malthus), η εφαρμοσμένη ανακύκλωση,όλα αυτά είναι καθημερινές πρακτικές με απτά αποτελέσματα.
Αν ο καπιταλισμός,ως κυρίαρχο σύστημα γεννά οικολογικά προβλήματα, ο ίδιος προτείνει και λύσεις.
Οχι φυσικά ιδανικές,αλλά πραγματικά λειτουργικές(το παράδειγμα του Αττικού νέφους και της εξάλειψής του μετά την εφαρμογή των καταλυτών είναι ενδεικτικό).
Η εναλλακτική πρόταση των οικολόγων της αριστεράς να «επιστρέψουμε στη φύση» ή να «υποκαταστήσουμε τη λογική του κέρδους» με «μια άλλη αντίληψη» (άραγε ποιά?),ηχούν ίσως όμορφες,αλλά ελάχιστα ρεαλιστικές.
Β2:Η οικολογία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πολιτική.Ειδικά η αριστερή οικολογία,συχνά αυτοαναιρείται.
Ενα τυπικό παράδειγμα είναι η παραγωγή ηλεκτρισμού από τα εργοστάσια καύσεως λιγνίτη:πρακτική επιβεβαιωμένα ρυπογόνος και καρκινογόνος.
Ποιά θέση θα έπαιρνε ένας αριστερός οικολόγος στην Πτολεμαίδα?
Να κλείσουν τα εργοστάσια για να σωθεί το περιβάλλον (με τίμημα την ανεργία δεκάδων εργατών) ή να κρατήσουν οι εργάτες τις δουλειές τους συνεχίζοντας να καταστρέφουν το περιβάλλον?
Από τη δεκαετία του ’60,η Αριστερά εντόπισε στην οικολογική κρίση το νέο χώρο ιδεολογικής αντιπαράθεσης με τον καπιταλισμό: δυστυχώς γι’αυτήν,δεν άλλαξε απλώς γήπεδο,άλλαξε άθλημα:η οικολογία δεν είναι ολοκληρωμένη ιδεολογία.Είναι σίγουρα πολιτική θέση,καθημερινή πρακτική,στάση ζωής,αλλά ολοκληρωμένη κοινωνική πρόταση απέχει πολύ από το να είναι.
Το παράδειγμα της Πτολεμαίδας,είναι χαρακτηριστικό...
Ανακεφαλαιώνοντας,ο οικοαναρχισμός,ασκώντας κριτική στο υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα,είναι μια εξαιρετικά χρήσιμη τάση κοινωνικής προβληματικής.
Το όραμα μιας καλύτερης κοινωνίας δίχως διαχωρισμούς σε τάξεις,εν μέσω μιας γενικευμένης ευδαιμονίας καλοπροαίρετων ανθρώπων,αν και ουτοπικό,θα συγκινεί πάντοτε την ανθρωπότητα.
Αναγνωρίζω επίσης τη βαθειά ανθρωπιστική του προαίρεση.
Παραμένει όμως,για μένα,μια ουτοπία (έστω καλών προθέσεων) που παρερμηνεύει βασικές συνιστώσες της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
28/8/2011
No comments:
Post a Comment