Total Pageviews

Friday, December 9, 2011

Περί Καντιανής επιταγής


Σε εγχειρίδια πολιτικής φιλοσοφίας είναι εξαιρετικά δημοφιλής ως ηθική πρόταση,η προτροπή του Καντ "να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους ως τελικούς σκοπούς καθεαυτούς και όχι ως μέσα για την επίτευξη άλλων τελικών στόχων".
Η ρήση είναι γοητευτική αλλά-φευ-μάλλον θεωρητική.

Η καθημερινότητα βρίθει παραδειγμάτων στα οποία τα άτομα,δρώντας, χρησιμοποιούν άλλα άτομα ως μέσα για την επίτευξη απώτερων σκοπών.

Μερικά παραδείγματα εν προκειμένω
-To 1993,στα προκριματικά του Ευρωμπάσκετ,ο Ευθύμης Κιουμουρτζόγλου,προπονητής τότε της Εθνικής,επιστράτευσε τον Χρήστο "αληταρά" Τσέκο για να μαρκάρει τον θηριώδη (2,31μ) Ρουμάνο Gheorghe Mureşan.Ο ρόλος του Τσέκου τελείωσε μετά απ'αυτό το ματς.Είναι σαφές πως ο Τσέκος-παρότι "αληταράς"-χρησιμοποιήθηκε από τον Κιουμουρτζόγλου ως μέσον,για την επίτευξη του εθνικού σκοπού.Ενας μη-μπασκετμπολίστας,ως μέσον για την επίτευξη συλλογικού μπασκετικού στόχου (ο μόνος τρόπος να καταρρεύσει το επιχείρημα,είναι να με πείσετε πως ο Τσέκος-"αληταράς" έγινε ποτέ μπασκετμπολίστας).
-Το 1944,στη ναυμαχία του Λέιτε,το ιαπωνικό σχέδιο προέβλεπε τη χρησιμοποίηση της μοίρας του Jisaburō Ozawa, αποκλειστικά ως "δόλωμα" για τους Αμερικανούς.Το δόλωμα το κατάπιε ο William Halsey,αλλά τελικά η κατάληξη της ναυμαχίας δεν ήταν ευτυχής για τους Ιάπωνες λόγω άλλων παραγόντων που στο μεταξύ ενέσκυψαν.Είναι σαφές πως ο Ozawa και οι άντρες του χρησιμοποιήθηκαν ως μέσον για την επίτευξη του απώτερου σκοπού.
-Το 1982,ο Ακης "την έπεσε" στην Εφη,στη διάρκεια μιας νυχτερινής εξόδου.Η Εφη αρχικά αντέδρασε και ο Ακης στράφηκε στην κολλητή της,την Τασία.Η Εφη ζήλεψε και τελικά ο Ακης πέτυχε το στόχο του (κατάκτηση Εφης) χρησιμοποιώντας την Τασία ως μέσον.
Τα τρία αυτά παραδείγματα τα οποία φαινομενικά αντιστοιχούν σε παντελώς άσχετες μεταξύ τους καταστάσεις και εποχές,έχουν ένα κοινό σημείο.Τη χρησιμοποίηση ανθρώπων από άλλους ανθρώπους ως διαμέσων προς την επίτευξη ενός απώτερου σκοπού.
Η Καντιανή επιταγή λοιπόν,αναιρείται εμπράκτως,καθημερινά και διαχρονικά δια μέσου των αιώνων,από ανθρώπους διαφορετικών φυλών-θρησκειών-επαγγελμάτων-προθέσεων κ.ο.κ

Μήπως λοιπόν πρόκειται απλά για μια ανθρωπιστική ευχή,που όμως είναι πρακτικά αδύνατον να υλοποιηθεί?
Αν μιλάμε για τη μεμονωμένη ατομική δράση φαίνεται πως,ναι.
Αν μιλάμε επίσης για συλλογική δράση μιας κοινωνίας σε καιρό πολέμου,η απάντηση είναι επίσης ναι (ο αντιπερισπασμός στον πόλεμο,εφαρμόζεται από την αρχαιότητα,από όλους τους εμπόλεμους).
Απομένει η εξέταση υλοποίησης της Καντιανής επιταγής από κοινωνίες που δε βρίσκονται σε εμπόλεμες συνθήκες.

Εδώ,αρχίζει ξαφνικά η προτροπή του Καντ να αποκτά νόημα.
Αρκεί να αναδιφήσουμε από τα ιστορικά παραδείγματα, τις κοινωνίες εκείνες στις οποίες οι άνθρωποι αντιμετωπίζονταν καθημερινά(και όχι υπό συνθήκες πολέμου) ως μέσα για την επίτευξη απώτερων σκοπών.
-Στην αρχαία Σπάρτη,τα μωρά που είχαν κινητική/νοητική υστέρηση,ρίχνονταν στον Καιάδα.Ο πολιτικός σκοπός ήταν η διασφάλιση του αξιόμαχου των πολιτών.Οι ίδιοι οι πολίτες θυσιάζονταν-αν "έπρεπε"-ως μέσο για την επίτευξή του.
Η Σπαρτιατική πολιτεία,είναι το αρχέτυπο του ολοκληρωτικού κράτους στον Ευρωπαικό χώρο (για λόγους οικονομίας δε θα ασχοληθώ με τις Ασιατικές κοινωνίες,στις οποίες ακόμη και σήμερα,τα ανθρώπινα δικαιώματα παραμένουν αίτημα προς ικανοποίηση).

Αυτό που χαρακτηρίζει τον ευρωπαικό ολοκληρωτισμό,σε κάθε ιστορική του εμφάνιση,είναι η θεσμική διακήρυξη ενός υπέρτατου στόχου-από πλευράς κράτους-και η χρησιμοποίηση των πολιτών ως μέσων,στην προσπάθεια επίτευξής του.Ο υπέρτατος αυτός σκοπός,σημαίνει πως το κράτος-διακηρύσσοντάς τον-προβαίνει σε μια ηθική επιλογή.Είναι ένα κράτος με επίσημα διακηρυγμένη ηθική ("εθνοφυλετική καθαρότητα" για τους ναζιστές,"εθνικιστικό μονοπώλιο" για τους φασίστες,"σοσιαλιστικό ιδεώδες" για τους κομμουνιστές).Από τη στιγμή που μια ηθική επιλογή,γίνεται επίσημη κρατική ιδεολογία,κάθε άλλη ηθική προσέγγιση είναι δυνητικά ελεγχόμενη και δυνητικά διωκόμενη.

Θα αντιτείνει κανείς πως στη βάση κάθε κρατικής θέσμισης υπάρχει μια ηθική επιλογή.Ακόμη και η εξασφάλιση της επιβίωσης της κοινότητας,αν και αρχικά αποτελεί βιολογική ανάγκη,στην εξέλιξη της πολιτείας αποβαίνει ηθική επιλογή.Οι μικρές αρχικά ομάδες ανθρώπων που εξ ανάγκης συνενώθηκαν σε κοινότητες για να επιβιώσουν,εξελισσόμενες ιστορικά,μετατρέπονται σε κρατικές οντότητες στις οποίες ο πρωταρχικός όρος-η επιβίωση-δεν είναι για όλα τα μέλη τους εξασφαλισμένος (βλ.για παράδειγμα τους άστεγους και τους νεόπτωχους των μεγάλων αστικών κέντρων).
Αρα,το πρωταρχικό ζητούμενο (η επιβίωση έναντι των φυσικών απειλών) επανέρχεται στις σύγχρονες κοινωνίες ως αίτημα επιβίωσης εντός των αστικών απαιτήσεων.
Η ικανοποίηση αυτής της απαίτησης,γεννά την πολιτική.
O Robert Nozick,έχει δίκιο λοιπόν όταν υποστηρίζει πως η ηθική φιλοσοφία καθορίζει την πολιτική σκέψη.Πίσω από κάθε πολιτική επιλογή κρύβεται μια προηγηθείσα ηθική επιλογή.
Σε τελική ανάλυση λοιπόν κανένα κράτος δεν μπορεί να είναι ηθικά ουδέτερο.
Ακόμη και η πιό φιλελεύθερη κοινωνία,επιλέγει να μη διακηρύσσει επίσημη ηθική ή θρησκεία και επιλέγει την προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας έναντι των κοινωνικών διεκδικήσεων.
Ο αφορισμός του Hayek πως "ένα ολοκληρωτικό κράτος έχει επίσημη ηθική,ένα φιλελεύθερο όχι",χρειάζεται κατά συνέπεια περαιτέρω αποσαφήνηση.

Τίθεται λοιπόν το θεμελιώδες ερώτημα.Υπάρχει ηθική επιλογή που να διαχωρίζει ένα φιλελεύθερο από ένα ολοκληρωτικό κράτος?
Απ΄ότι φαίνεται,όχι.
Το ερώτημα συνεχίζεται.Υπάρχουν ασφαλή κριτήρια διακρίσεως μεταξύ φιλελεύθερων/ολοκληρωτικών κοινωνιών?
Εδώ οι απαντήσεις είναι ευκολότερες.Μια κοινωνία που προκρίνει τα ατομικά δικαιώματα,την ελεύθερη αγορά,το ελεύθερο εμπόριο,τον ανταγωνισμό,την ανεξιθρησκεία,την ελεύθερη διακίνηση ιδεών/αγαθών/ανθρώπων,την ατομική ιδιοκτησία,την ισονομία,την έλλειψη προνομίων/διαχωρισμών των πολιτών,την ελευθεροτυπία,την πολυφωνία,το πολυκομματικό κοινοβούλιο,είναι μια φιλελεύθερη κοινωνία.Μια κοινωνία που καταστρατηγεί όλα αυτά,είναι μια ολοκληρωτική κοινωνία.
Μια κοινωνία που καταπνίγει κατά το δοκούν,αλλά όχι συστηματικά,κάτι από τα παραπάνω,μολονότι έχει... νομοθετήσει την προάσπισή του,είναι η Ελληνική κοινωνία!

Το ερώτημα συνεχίζεται.Υπάρχουν "άυλα χαρακτηριστικά",κοινώς ήθη,που να υποσημαίνουν τη ροπή μιάς κοινωνίας προς ανελεύθερες πρακτικές?
Εδώ,ξανά,ανοίγεται ανώπιόν μας το χάος! Θα τολμούσα όμως να επισημάνω ίσως δύο ενδεικτικά "ήθη".
-Το πρώτο,είναι η στάση έναντι της εξουσίας.Οι φιλελεύθερες κοινωνίες επιζητούν τη μείωση της κρατικής εξουσίας,τη μείωση της πολιτικής δύναμης των αρχών.Η φράση του λόρδου Acton "η δύναμη διαφθείρει και η απόλυτη δύναμη,διαφθείρει απόλυτα" είναι χαρακτηριστική.Στις φιλελεύθερες κοινωνίες,οι άρχοντες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου με τους πολίτες και οι πολίτες δεν επιδεικνύουν δουλοπρέπεια έναντι των αρχόντων.Η διάκριση των εξουσιών δεν αρκεί και επιδιώκεται η μείωση των κρατικών εξουσιών.
Αντίθετα,σε μη-φιλελεύθερες κοινωνίες-όπως η Ελληνική-οι άρχοντες είναι υπεράνω των νόμων (βουλευτική ασυλία) και οι πολίτες είναι δουλοπρεπείς ενώπιον των αρχόντων.Η δε εξουσία του κράτους βρίσκεται παντού,καμία δραστηριότητα δε γίνεται χωρίς σφραγίδα κρατικής υπηρεσίας και ο νόμος εφαρμόζεται κατά περίπτωση με τη δέουσα...ελαστικότητα ενώπιον των αρχόντων ή των εκλεκτών τους.Περιττό βέβαια να τονιστεί πως η πολιτική ανισότητα σ'αυτές τις κοινωνίες είναι απείρως μεγαλύτερη από την όποια οικονομική ανισότητα και διαπερνά κάθε κοινωνική και επαγγελματική τάξη.
-Το δεύτερο,είναι η στάση έναντι της ηδονής Marcuse έχει επισημάνει πως κάθε ανελεύθερο καθεστώς,επιδιώκει τον έλεγχο,τη λογοκρισία της ηδονής.Η πορνογραφία,οι σεξουαλικές αποκλίσεις,η ελευθεριακή τέχνη,διώκονται αυστηρά.Είναι γνωστή η καταδίκη της πορνογραφίας στην Κίνα,όπως και οι διώξεις των ομοφυλοφίλων στην ΕΣΣΔ και στην Κούβα (μόλις πρόσφατα ο Castro απολογήθηκε γι'αυτές).Η καταδίκη της ηδονής είναι ένας-ακόμη-χώρος ταυτίσεως των ορθόδοξων σοσιαλιστών με τους πουριτανούς συντηρητικούς(όπως άλλωστε και ο αντισημητισμός,ο αντικαπιταλισμός,η αντίδραση στην παγκοσμιοποίηση κ.α).Η ηδονή,απευθυνόμενη στο ένστικτο,οδηγεί σε "ελευθεριακές" επιλογές τις οποίες δεν μπορεί να ανεχτεί ένα ολοκληρωτικό καθεστώς.
Από αυτή την άποψη,η Ελλάδα-"σήμερον δύο έργα σεξ/καράτε","δώστε την τσόντα στο λαό","να'τα τα πουλάκια μου"-είναι σαφέστατα φιλελεύθερη κοινωνία.
Αρκεί,να μην εμπλέκονται οι τσόντες με τα θεία,διότι τότε παρεμβαίνει ο μηχανισμός λογοκρισίας του Υπουργείου Πολιτισμού (βλ.παρέμβαση Βενιζέλου κατά "βλασφημου" πίνακα ζωγραφικής,βλ.λογοκρισία του φιλμ "τελευταίος πειρασμός" κλπ).

Ξεκίνησα να σχολιάσω την αδυναμία πραγμάτωσης της Καντιανής επιλογής σε ατομικό/συλλογικό επίπεδο και χάθηκα σε μετα-καντιανους σχολαστικισμούς,με ολίγον από Γκουσγκούνη.Κάτι τέτοιο θα πάθαινε κι ο Immanuel Kant,αν ζούσε στη Λευκάδα.Το πιθανότερο αποτέλεσμα του απογευματινού του περιπάτου,θα ήταν η λαική κραυγή."Μανώλη,άσ'την περίσκεψη κι έλα να σε κεράσω ένα ούζο"!

9/12/2011

2 comments:

  1. Ένα ακόμη απολαυστικό κείμενο. Νομίζω ότι και ο φιλευθερισμός, όπως και όλοι οι άλλοι -ισμοί, προβάλουν διαρκώς ηθικά προτάγματα. Τυπικό παράδειγμα η γεμάτη ηθικισμό ρητορεία των φιλελευθέρων του «κόμματος του μνημονίου» που προτάσσουν την ανάγκη ηθικού εξαγνισμού της αμαρτωλής ελληνικής κοινωνίας. Αλλά αυτά τα έχουμε ξαναπεί και τα έχουμε βαρεθεί. Προτείνω, Βαγγέλη να συστήσουμε, επιτέλους, το ρεύμα του.... Φιλήδονου Φιλελευθερισμού.

    ReplyDelete
  2. Επικούρειο μου ακούγεται οπότε είμαι μέσα!

    ReplyDelete