Η γοητευτική φενάκη της ουτοπίας

Με αφορμή το θάνατο του Κουβανού δικτάτορα Φιντέλ Κάστρο,είχαμε ξανά την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ότι “όλοι οι δικτάτορες δεν είναι ίδιοι”.Υπάρχουν οι δικτάτορες με συντηρητικές αντιλήψεις,οι οποίοι γνωρίζουν (δικαίως) τη γενική κατακραυγή και υπάρχουν και οι εξ αριστερών δικτάτορες.Ο Κάστρο ανήκε στους δεύτερους.

Οι αριστεροί δικτάτορες χαίρουν κατ’αρχήν ειδικής επίκλησης: σχεδόν κανείς δεν τους αποκαλεί “δικτάτορες”,αντ’αυτού προτιμώνται άλλοι όροι ποκίλης εξωραϊστικής υφής: “ηγέτης”,”επαναστάτης”,”πατέρας” κλπ. Ενίοτε υιοθετούνται αυτούσιες και οι προσφωνήσεις των υποστηρικτών τους.Έτσι λοιπόν ο Κάστρο ήταν “κομμαντάντε” (αρχηγός)!

Η εκλεκτικά ωραιοποιημένη επίκληση,αντιστοιχεί φυσικά σε μια υπόρρητη ή και ανυπόκριτη συμπάθεια,η οποία συχνά φτάνει στην άνευ όρων αποδοχή! Δε θα ήταν άστοχο να ισχυριστώ ότι οι θαυμαστές του Κάστρο ανέρχονται διεθνώς σε χιλιάδες.Δυστυχώς για τη στατιστική ακρίβεια,δε θα μάθουμε ποτέ πόσοι εξ αυτών ήταν Κουβανοί αφού,ο μακαρίτης καθ’όλη τη διάρκεια της υπερπεντηκονταετούς του ηγεσίας δε θεώρησε σκόπιμο να θέσει την πολιτική του στη βάσανο της λαϊκής ετυμηγορίας.Κοινώς,δεν έκανε ποτέ εκλογές και τώρα,είναι φύσει αδύνατον να κάνει...

Η συμπάθεια απέναντι στους σοσιαλιστές/κομμουνιστές δικτάτορες,δεν αποτελεί Ελληνική ιδιαιτερότητα.Η εξωραϊστική ορολογία είναι απέναντί τους διεθνώς ομόθυμη.”Ηγέτη” αποκάλεσε τον Κάστρο το BBC,το Reuters,πλήθος δυτικών εφημερίδων,καθώς και αρκετοί δημοκρατικά εκλεγμένοι βουλευτές και μάλιστα όχι απαραιτήτως αριστερών αντιλήψεων.

Ειδική μνεία πρέπει ασφαλώς να γίνει στον Πρωθυπουργό του Καναδά ο οποίος πλειοδότησε σε κοσμητικά επίθετα για τον θανόντα,σε βαθμό τέτοιο ώστε να έχει προκαλέσει γενικευμένη θυμηδία.

Καταγράφουμε συνεπώς ένα αναμφισβήτητο φαινόμενο: οι σοσιαλιστές δικτάτορες αντιμετωπίζονται από το ευρύ κοινό σε μεγάλο βαθμό επιεικώς,σε σημαντικό δε βαθμό με ανυπόκριτη αποδοχή.Δεν αναφέρομαι στους στρατευμένους σοσιαλιστές,οι οποίοι είναι φυσικό να εκφράζουν το θαυμασμό τους,περιγράφω την τάση που χαρακτηρίζει τον μέσο μη πολιτικοποιημένο πολίτη της Δύσης.

Το ερώτημα που ανακύπτει είναι “γιατί”;

Τι είναι αυτό που ωθεί τον μέσο δυτικό πολίτη μέσου και μεγάλου εισοδήματος να ανέχεται την πρακτική του σοσιαλιστικού ολοκληρωτισμού και να επιστρατεύει ένα σωρό (έωλα) επιχειρήματα για να τη δικαιολογήσει;

Ασφαλώς η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονολεκτική ούτε μονοσήμαντη.Εκτιμώ όμως ότι έχει κατά κύριο λόγο να κάνει με τη γοητεία που ασκεί η “σοσιαλιστική ουτοπία” στη σκέψη μας και την εν γένει ανάγκη του ανθρώπου να προστατέψει τις ουτοπίες του.Το γεγονός ότι διαχρονικά οι ουτοπίες περιέγραψαν ή υλοποίησαν τερατωδίες,ουδόλως είναι αρκετό για να τις απομυθοποιήσει.

Η “νεφελοκοκκυγία” του Αριστοφάνη υπήρξε μία από τις αρχαιότερες κομμουνιστικές ουτοπίες,εκεί γίνονταν λόγος για κοινή ιδιοκτησία της γης.Παρόλο που ο επινοητής της την αποδόμησε,το μήνυμά της παρέμεινε γοητευτικό.

Το “νησί των Μακάρων” περιγράφεται στον Ησίοδο ως μια γη της επαγγελίας στην οποία οι άνθρωποι ζουν ευτυχισμένοι και γεύονται τα αγαθά της φύσης δίχως μόχθο.

Η “Πολιτεία” του Πλάτωνα,αποτελεί μια προσπάθεια περιγραφής ενός ιδεατού τύπου πολιτεύματος.Στο έργο υπάρχουν σελίδες απροκάλυπτου ολοκληρωτισμού,προτρέποντας σε έλεγχο της τέχνης,της πληροφόρησης,της εκπαίδευσης,ακόμη και σημεία τερατώδους ευγονικής αντίληψης που προκρίνουν την ευθανασία των σωματικά και διανοητικά υστερούντων παιδιών! Την αντιμετωπίζαμε όμως ως μεγαλειώδες έργο,ως τη στιγμή που ο Popper τόλμησε να την απογυμνώσει και να μας την αναδείξει ως αυτό ακριβώς που ήταν:μια δυστοπία ολοκληρωτισμού!

Στο ίδιο μοτίβο,πλήθος ουτοπιών του Μεσαίωνα : η “Utopia” του More,η “Civitas Sollis” του Campanella, η προγενέστερη “Civitas Dei” του Αυγουστίνου!

Η εποχή των επαναστάσεων,έδωσε αναρίθμητες ουτοπικές κατασκευές: από την “Icaria” του Cabet,ως τα Φαλανστήρια του Fourrier,από τα καλλιτεχνικά και φιλολογικά ρεύματα του υπερρεαλισμού και του φουτουρισμού,μέχρι τη μεταπολεμική γεννιά της αμφισβήτησης με τα κοινόβια των hippies και των ποικίλων εναλλακτικών ακτιβιστικών κινημάτων της αριστεράς.

Κοινά χαρακτηριστικά κάθε συλλογικής ουτοπίας μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει: αντικαπιταλιστική νοοτροπία,απέχθεια για τον σύγχρονο πολιτισμό,άρνηση του χρήματος και πρόκριση μορφών ανταλλακτικής οικονομίας,ποικίλου βαθμού υπονόμευση της αστικής ηθικής παράδοσης,απόδοση προτεραιότητας στο συλλογικό πνεύμα έναντι της ατομικής ιδιαιτερότητας,ροπή προς κοινωνικούς πειραματισμούς,ολοκληρωτική εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας κλπ.

Με αυστηρά οικονομικά κριτήρια,οι συλλογικές ουτοπίες υπήρξαν ανορθολογικές.Γι’αυτό και οι περισσότερες παρέμειναν θεωρητικές συλλήψεις ενώ,όσες εξ αυτών υλοποιήθηκαν,υπήρξαν βραχύβιες καθώς οδηγήθηκαν σε οικονομικό αδιέξοδο.Ούτε αυτό το γεγονός φαίνεται όμως επαρκές για να τις απομυθοποιήσει στο φαντασιακό πολλών ανθρώπων.

Ασφαλώς η ανάγκη του ανθρώπου να επινοεί φανταστικούς κόσμους που υπερβαίνουν τους περιορισμούς της πραγματικής ζωής,εντάσσεται στα χαρίσματα της διάνοιάς του.Όχι μόνο δεν είναι κατακριτέα,αλλά εμπλουτίζει την ανθρώπινη δημιουργία με την προοπτική της ομορφιάς,έστω και σε υπερβατικό επίπεδο.
Ο μύθος του Ηρός του Πλάτωνα,ο μύθος των πρωτόπλαστων της Αγίας Γραφής,η Θεία Κωμωδία του Δάντη,o "Χαμένος Παράδεισος" του Μίλτον,ο Φάουστ του Γκαίτε,για να περιοριστούμε μονάχα σε ενδεικτικά δημιουργήματα της Δυτικής διανόησης,αποτελούν τυπικά παραδείγματα,αναμφίβολης πνευματικής αξίας.

Το πρόβλημα ωστόσο ξεκινά κάθε φορά που επιχειρείται η “ενθάδε” υλοποίηση της εκάστοτε ουτοπίας.Πολύ απλά,ο κόσμος της καθημερινότητας είναι πολύ σκληρός γι’αυτές! Η δε εμμονική προσήλωση στην υλοποίησή τους,αποβαίνει απάνθρωπη!

Οι θρησκείες είναι κατά τούτο “ειλικρινέστερες” του σοσιαλισμού: υπόσχονται έναν καλύτερο κόσμο “σε έναν άλλον κόσμο” και υπονομεύουν εξ αρχής το όραμά τους με την αμφιβολία της  ύπαρξης του “επέκεινα”.Ο σοσιαλισμός αντίθετα είναι πιο απαιτητικός,επιθυμεί να οικοδομήσει εδώ και τώρα την ουτοπία του.Η απαίτηση είναι ολοκληρωτική,γι’αυτό ίσως και το αποτέλεσμα είναι ιδιάζων ολοκληρωτισμός!

Η πικρή αλήθεια είναι ότι ο άνθρωπος πορεύεται στη ζωή με μόνο του εξοπλισμό τη λογική και το συναίσθημα.Τα δυο στοιχεία χρειάζεται να εξισορροπούν,είναι εξίσου αναγκαία.Είναι επιπλέον εξίσου ατελή,όπως και η ανθρώπινη φύση.Υπόκεινται κι αυτά στη βάσανο της διάψευσης,είναι υποχρεωμένα να αντλούν διδαχές από την ανθρώπινη εμπειρία,αδυνατούν σε κάθε περίπτωση να δώσουν απαντήσεις στη βαθύτερη υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου.

Αυθαιρετώντας-κι ας μου συγχωρεθεί-θα υποστήριζα ότι η λογική κυριαρχεί στη διαχείριση των παραστάσεων της ζωής ενώ,το συναίσθημα έχει πρωτεύοντα ρόλο στην αντιμετώπιση της αγωνίας.

Η αγωνία,ίσως είναι το κατεξοχήν χαρακτηριστικό της φύσης του ανθρώπου.Η αγωνία της επίγνωσης της θνητότητας,του πεπερασμένου της ύπαρξης.

Είναι λοιπόν ανθρώπινο να επιχειρείται η υπέρβαση της καθημερινότητας με όπλο το συναίσθημα.Το κάνουν διαχρονικά οι ερωτευμένοι,όχι χωρίς κόστος κι αυτοί! Μόνο που το κόστος αυτής της επιλογής,σε μαζικότερη κλίμακα,είναι κατά κανόνα τραγικών διαστάσεων.

Όσο γοητευτική λοιπόν κι αν μοιάζει η συναισθηματική προσέγγιση της καθημερινότητας,οδηγεί σε αδιέξοδο.

Ο Κάστρο,υπήρξε τύραννος, παρά την προσωπική του γοητεία.

Η Κούβα,παραμένει ένα φτωχό, ανελεύθερο κράτος,παρά την εξωτική της ομορφιά.

Ο σοσιαλισμός,παραμένει ένα αυταρχικό σύστημα που,παρά τις πανανθρώπινες υποσχέσεις του,οδηγεί σε γενικευμένη φτώχεια και ολοκληρωτισμό!

Για τις θρησκευτικές ουτοπίες δεν θα αποφανθώ,κινδυνεύω να υποπέσω σε θεολογία και δεν έχω τα εφόδια για τέτοιο εγχείρημα.

Ας δώσει καθένας τη δική του απάντηση.

Προσπαθώ να παραμένω,πολιτικά και υπαρξιακά,φιλελεύθερος!

2/12/2016