Ο John Frankenheimer γυρίζει μια ταινία με θέμα τη "μετάλλαξη" ενός ισοβίτη σε επιστήμονα,μέσα από την μακροχρόνια παραμονή στη φυλακή,την εμπειρική παρατήρηση,τον πειραματισμό,την αφιέρωσή του στο αντικείμενο της μελέτης του: τα πουλιά!
Φυσικά,η ταινία δε μιλάει μόνο γι'αυτά.Παντού υποβόσκουν έμμεσα μηνύματα αμφισβήτησης.
-Το "σωφρονιστικό σύστημα" και οι δυσλειτουργίες του.
-Η ίδια η αναγκαιότητα ύπαρξης σωφρονισμού.
-Η ικανότητα του ανθρώπου να "αλλάζει τον εαυτό του" προς το καλύτερο.
-Η έμφυτη ροπή του ανθρώπου προς το "αγαθό" σε αντιδιαστολή με τις κοινωνικές συνθήκες που τον παρεμποδίζουν και ενίοτε τον "εξωθούν"στην παραβατική συμπεριφορά.
Το ίδιο το σύμβολο της ταινίας-το πουλί-αποτελεί αρχέτυπο της ελευθερίας,αλλά συνάμα και της ευθραυστότητας.Η παρομοίωση με τον άνθρωπο που αναζητά την ελευθερία του,αλλά συντρίβεται από εξωγενείς παράγοντες (κοινωνικούς φυσικά και όχι περιβαλλοντικούς) προκύπτει αβίαστα!
Η ταινία,εκτός απ'το ανατρεπτικό σενάριο,έχει φυσικά και άλλες αρετές.Η σκηνοθεσία είναι στιβαρή,εστιάζει στα πρόσωπα,αξιοποιεί τη δυνατότητα του ασπρόμαυρου να αναδεικνύει τις εκφράσεις.
Το δωρικό σκηνικό της φυλακής,προδήλως αντιτιθέμενο στην ευπλαστότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων,υπερτονίζει το ανθρωπιστικό πνεύμα της ταινίας.
Και βέβαια,ο Burt Lancaster είναι συγκλονιστικός σε έναν ρόλο που από πολλούς έχει χαρακτηριστεί σαν ο καλύτερος της καριέρας του!
Οταν είχα πρωτοδεί το φιλμ,φοιτητής και εμφορούμενος από ιδέες αριστερής ελευθεριακότητας, είχα φυσικά ταυτιστεί.
Τώρα,εξακολουθεί να με συγκινεί,αλλά από μια άλλη σκοπιά.
Κατ'αρχήν, έχω πλέον αποδεχτεί την αναγκαιότητα ύπαρξης φυλακών και φυλακισμένων.Αποφεύγω τους εξωραισμούς περί "σωφρονιστικών καταστημάτων" που αποτελούν εύσχημους τρόπους να αποφύγει κανείς την πραγματικότητα: η φυλακή ήταν και θα είναι ένας τόπος μαρτυρίου.Ασφαλώς υπάρχει εξέλιξη επί το ανθρωπιστικότερον των συνθηκών φυλάκισης-τουλάχιστον στο δυτικό κόσμο-αλλά το νόημα της παραμονής δεν έχει μεταβληθεί.Είναι ένας τόπος στον οποίο κανείς δεν επιθυμεί να βρίσκεται.Άλλωστε,αν ήταν διαφορετικά,το ίδιο το νόημα της ποινής ως δυσάρεστης για το άτομο εμπειρίας θα αυτοαναιρούνταν.
Η παλιά αναρχική αντίληψη για το ρόλο των φυλακών ως κολαστηρίων που καταστρέφουν ανθρώπινες ψυχές,ήταν σωστή στο βαθμό που επέκρινε τις συνθήκες φυλάκισης του 19ου αιώνα,αλλά αποτελούσε συνάμα και έναν αφελή ρομαντισμό στο βαθμό που θεωρούσε πως ήταν αρκετό "ν'αλλάξουμε τον κόσμο" για να "εξαλειφθεί η ανάγκη ύπαρξης φυλακών"!
Οι ρίζες αυτής της αντίληψης,μπορούν ν'αναζητηθούν στη Σωκρατική πεποίθηση για την "έμφυτη ροπή της ανθρώπινης φύσης προς το αγαθό" και την άποψη πως "η αρετή είναι κάτι που μπορεί να διδαχτεί".Κατά λογική συνέπεια ο άνθρωπος δεν αδικοπραγεί εκ φύσεως αλλά "εξ αγνοίας".
Η Πλατωνική αντίληψη πως η τιμωρία πρέπει να έχει νόημα αποτρεπτικό (άρα να εκπαιδεύει τους πολίτες) αποτυπώνεται πιστά στο γνωστό χωρίο του Πρωταγόρα: "ο δε μετά λόγου επιχειρών κολάζειν ού του παρεληλυθότος ένεκα αδικήματος τιμωρείται-ού γαρ αν το γε πραχθέν αγένητον θείη-αλλά του μέλλοντος χάριν,ίνα μη αύθις αδικήση μήτε αυτός ούτος μήτε άλλος ο τούτον ιδών κολασθέντα.Και τοιαύτην διάνοιαν έχων διανοείται παιδευτήν είναι αρετήν.Αποτροπής γουν ένεκα κολάζει" (Πλάτων,Πρωταγόρας 324a).
Γοητευτική θεωρία,αλλά δυστυχώς η εμπειρία τη διαψεύδει.
Αφ'ενός μεν,δεν είναι πάντοτε διδακτή η αρετή! Τουλάχιστον όχι σε όλους! Καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με το αποτρόπαιο έργο κάποιου ανθρώπου! Χιλιάδες χρόνια πολιτισμού δεν κατόρθωσαν να εκδιώξουν το "κτήνος" και είναι άγνωστο πόσο θα διαρκέσει η διαδικασία εξημέρωσής του...
Αφ'ετέρου δε,αμφιβάλλω εάν τιμωρούμε για λόγους αποτροπής! Ο Murray Rothbard,διάσημος αναρχοκαπιταλιστής διανοητής,εξηγεί πειστικά στο "Ethics of Liberty" πως τιμωρούμε για λόγους εκδίκησης (ακόμη κι αν δεν το παραδεχόμαστε).Η τιμωρία,εκλαμβάνεται ως φυσική αντίδραση ενός έμβιου όντος (και μιας κοινωνίας εμβίων όντων) προς ό'τι απειλεί την ύπαρξή τους (επιβίωση) ή τους όρους της ύπαρξής τους (ιδιοκτησία).Αν τιμωρούσαμε για να αποτρέψουμε,λέει ο Rothbard,τότε θα έπρεπε αναλογικά να τιμωρούμε βαρύτερα τις ανώδυνες παραβάσεις (π.χ το παράνομο παρκάρισμα) που μπορούν εύκολα να αποτραπούν.Τούτο όμως θα έρχονταν σε αντίθεση με τη βασική αρχή της αναλογικότητας της ποινής ("let the punishment fit the crime") και θα έθετε υπό αμφισβήτηση το νόημα του ποινικού δικαίου! Τιμωρούμε λοιπόν εκδικούμενοι και όχι εκπαιδεύοντας-δήθεν-την κοινωνία!
Και αυτή η ερμηνεία βέβαια,ανοίγει ένα άλλο παράθυρο στο χάος: αν τιμωρούμε εκδικούμενοι,τότε είναι εύλογο κάποιοι να συμπεριλάβουν και τα βασανιστήρια στην τιμωρία,ως προσφορότερο τρόπο εκδίκησης! Πώς θα μπορούσε ο φιλελεύθερος Rothbard,να αποκλείσει με λογικά επιχειρήματα αυτή την επιλογή? Η εκδοχή της τιμωρίας-εκδίκησης,κονιορτοποιεί το φιλελεύθερο αίτημα της εξάλειψης του βασανισμού...
Ταυτόχρονα,η αφαίρεση που πραγματοποιεί είναι καταλυτική: όχι κάθε άνθρωπος,αλλά ο προλετάριος,αυτός "αξίζει" ν'απελευθερωθεί αφού αυτός είναι η κινητήρια δύναμη της οικονομίας.Η οικονομία η ίδια είναι "το νόημα" της ανθρώπινης Ιστορίας.Όλα τα άλλα-η ατομική συνείδηση,η ατομική προσωπικότητα,η ατομική επιλογή-δεν είναι παρά τα "επιφαινόμενα" του οικονομικού γίγνεσθαι! Κατά συνέπεια οι αστικές αξίες (ελευθερία,πλουραλισμός,επιλογή,διαφορετικότητα) δεν είναι παρά προλήψεις που εμποδίζουν την εκπλήρωση της προφητείας: της δικτατορίας του προλεταριάτου και του τέλους της Ιστορίας! Ο δρόμος προς τον ολοκληρωτισμό έχει σκιαγραφηθεί με αξιοθαύμαστη συνέπεια! Οι επίγονοι του Μαρξ,απλώς βάδισαν στο μονοπάτι που τους είχε υποδείξει...
Η τρίτη θεωρία αμφισβήτησης του σωφρονιστικού συστήματος, είναι σύγχρονη με την ταινία του Frankenheimer (για να ξαναθυμηθούμε από πού ξεκινήσαμε!): ο άνθρωπος είναι αθώος,αλλά για την αλλοτρίωσή του φταίει ένας θανάσιμος συνδυασμός: το καπιταλιστικό σύστημα και η απομάκρυνση απ΄τη φύση!Οι ρίζες αυτής της αντίληψης μπορούν να αναζητηθούν ίσως στη Ρουσσωική αποθέωση της Φύσης ως προτύπου για την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Ολόκληρη η δεκαετία του "60 ίσως να ήταν αυτό ακριβώς.Μια συμπυκνωμένη διπλή άρνηση της κοινωνίας και του πολιτισμού,στο όνομα μιας "δικαιότερης κοινωνίας" και ενός "φυσικότερου τρόπου ζωής"Οι hippies, η κοινοβιακή ζωή, οι απόπειρες εξάλειψης των ενστίκτων ιδιοκτησίας-κτητικότητας, η άρνηση κάθε ιεραρχίας στο όνομα της "φυσικής ισότητας των ανθρώπων",όλα αυτά υπήρξαν ρομαντικοί πειραματισμοί που βέβαια κατέληξαν σε αδιέξοδα! Οι άνθρωποι εξακολουθούν να αδικοπραγούν,οι φυλακές εξακολουθούν να υφίστανται...
Υπάρχει τέλος-τρόπος του λέγειν "τέλος"-και η θρησκευτική προσέγγιση της τιμωρίας ως έννοιας.
Στην Παλαιά Διαθήκη,έντονη είναι η παρουσία του θεού-τιμωρού που επιβάλλει το θέλημά του στους ανθρώπους δια της βίας(οι πληγές του Φαραώ,ο κατακλυσμός,η τιμωρία των Σοδόμων κλπ).Στην Καινή Διαθήκη αντίθετα,ο Ιησούς προφέρει το αδιανόητο "αγαπάτε τους εχθρούς υμών,καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς,ευλογείτε τους καταρώμενους υμίν,προσεύχεσθε υπέρ των επηρεαζόντων υμάς.Τω τύπτοντί σου την σιαγόνα πάρεχε και την άλλην και από του αίροντός σου το ιμάτιον και το χιτώνα μή κωλύσης"! (Λουκάς στ,27-29)
Εδώ κι αν υπάρχει πολυποικιλότητα ερμηνειών!
Ο ζηλωτής του πουριτανικού ηθικισμού πλάι στον ταπεινό ελεήμονα μοναχό!
Ο Καλβινιστής που ασπάζεται τον προκαθορισμό των εκλεκτών,πλάι στον ιεραπόστολο της άδολης προσφοράς!
Ο Ιησουίτης της δολοπλοκίας και ο Ιησουίτης της στέρησης!
Ο Σουνίτης μουσουλμάνος φονταμενταλιστής και ο μωαμεθανός που προσεύχεται για την ανθρωπότητα!
Ο χρυσοστόλιστος δεσπότης με τα ηθικιστικά κηρύγματα,πλάι στον ακτήμονα παπά με την έμπρακτη ταπείνωση του βίου!
Ο βλοσσυρός κατηχητής που σε απειλεί με τις φλόγες της Κόλασης και ο αφορεσμένος Καζαντζάκης που ονειρεύεται την άφεση αμαρτιών του Σατανά!
Ο δρόμος του φόβου και ο δρόμος της αγάπης...
Τί σχέση έχουν όλα αυτά με το φιλμ απ'όπου ξεκίνησαν όλα?
Τί συμπέρασμα βγαίνει τελικά σχετικά με τις φυλακές και τους φυλακισμένους?
Κανένα φυσικά!
Δεν κομίζω απαντήσεις,διατυπώνω ερωτήματα για να μοιράζομαι με άλλους τις αγωνίες μου!
Επιστρέφοντας στο φιλμ,τώρα πια με συγκινεί το παίξιμο του Burt Lancaster και του Telly Savalas και κάτι που επιμένω να θεωρώ υπέρτερο οποιασδήποτε ιδεολογίας: η βαθειά ανθρωπιά του,που δεν ορίζεται,τη νιώθεις ή την προσπερνάς...
Για κάθε φυλακισμένο,ας είναι μια μπαλάντα παρηγοριά...
http://youtu.be/-RUfjr_aD-0
6/4/2012
Έξοχο!
ReplyDeleteΠολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση για ένα "δυσάρεστο" θέμα.
ReplyDeleteΣημειώνω μόνο ότι η φυλάκιση, δηλαδή η στέρηση της ελευθερίας, ακόμα και σε ιδανικές φυλακές, είναι μια μορφή βασανισμού, έστω χαμηλής έντασης, απο μόνη της.
Κάτι ακόμα.
Τόσο στην τιμωρία όσο και στην διαδικασία σωφρονισμού, νομίζω θα έπρεπε να λαμβάνεται υπόψιν, με κάποιον τρόπο, το περί δικαίου αίσθημα του θύματος ή των οικείων του. Η υπονόμευση αυτού του αισθήματος, μέσα απο δυσανάλογα μικρές ποινές (πχ 10 χρόνια για αφαίρεση ζωής) ή/και διαδικασίες σωφρονισμού (πχ 5νθήμερες άδειες σε δολοφόνους), πιστεύω ότι μακροπρόθεσμα λειτουργεί διαλυτικά για την κοινωνική εμπιστοσύνη και συνοχή. Γιαυτό, παρόλο που ακούγεται σκληρό, για τα εγκλήματα κατα της ζωής, αφού ολοκληρωθεί η δίκη, θα ήθελα με κάποιον τρόπο να συμμετέχει στον καθορισμό της ποινής και το θύμα ή οι οικείοι του.
Γενικά δύσκολο, σκληρό και δυσάρεστο θέμα.
Ευτυχώς που μας το ξαναθύμησες.