Ο Οδυσσέας στο κατάρτι

"...Σειρῆνας μὲν πρῶτον ἀφίξεαι, αἵ ῥά τε πάντας
ἀνθρώπους θέλγουσιν, ὅτις σφεας εἰσαφίκηται..."
                                              (Οδύσσεια,μ 39-40)


Εκλαμβάνουμε τη ζωή συχνά,σαν ένα ταξίδι.Σ'αυτό βοηθά η γραμμική θέαση του χρόνου που κυλάει,σαν ένα ασταμάτητο ποτάμι που συνεχώς διαβαίνει απ'το παρελθόν προς το μέλλον.
Αντιμέτωποι με τα πρώτα εμπόδια,τις αντιξοότητες,τα γυρίσματα του καιρού,ερχόμαστε ακριβέστερα να προσδιορίσουμε τη βιωτή μας σαν ένα ταξίδι θαλασσινό: μόνο η θάλασσα παραμένει ακόμη απρόβλεπτη,ανεξερεύνητη,γεμάτη θανάσιμες απειλές αλλά και ονειρικές προοπτικές.Μοιάζει πολύ με τον τρόπο της ζωής...

Στο ταξίδι αυτό, κάθε άνθρωπος έχει το δικό του νησί των Σειρήνων!
Ακριβέστερα,κάθε ηλικία έχει τις δικές της Σειρήνες! Ο ίδιος άνθρωπος μαγεύεται διαφορετικά στο πέρασμα των χρόνων.Ο ίδιος άνθρωπος κινδυνεύει αλλιώτικα καθώς ο χρόνος κυλά! ¨Αλλα τα οράματα της γενιάς του "30,άλλα τα ιδανικά της Μεταπολίτευσης,άλλες οι αναζητήσεις των παιδιών μας...

Υπάρχει βέβαια,στο τέρμα του νοητού ταξιδιού,για τον καθένα μας ένα ιδανικό νησί των Μακάρων ή μια Καβαφική Ιθάκη! Αυτό το όραμα είναι που δίνει κίνητρο για το ταξίδι και κουράγιο για την υπέρβαση των δυσχερειών της διαδρομής.

Πιστεύω πως όλες οι μεγάλες ιδεολογίες και οι μεγάλες θρησκείες,αυτό το όραμα του μακάριου τελικού προορισμού επεξεργάστηκαν και πάνω σ'αυτό οικοδόμησαν την επίγεια κυριαρχία τους.
Ο Χριστιανισμός,τοποθέτησε τον προορισμό αυτό πέραν του κόσμου τούτου,σε μια άλλη διάσταση ζωής.Είχε προηγηθεί της χριστιανικής αφήγησης ο Πλάτωνας στην "Πολιτεία",αναπαράγοντας  στο μύθο του Ηρός  την αντίληψη της"μετά θάνατον ανταμοιβής της ψυχής".
Ο Μωάμεθ,έξι αιώνες μετά το Χριστό,επεξεργάστηκε ακριβώς αυτό το όραμα της μετά θάνατον ανταμοιβής (στο Κοράνι,ο Ιησούς αναγνωρίζεται ως ένας από τους προφήτες,αλλά όχι ως γιός του Θεού,ιδιότητα απαράδεκτη για τους μουσουλμάνους).
Ο Δάντης,στη Θεία Κωμωδία,αφηγείται ουσιαστικά ολόκληρο το μεταθανάτιο ταξίδι των ανθρώπων και τους σημαντικούς του σταθμούς (κόλαση-καθαρτήριο-παράδεισος) όπως τους συνέλαβε η ευφυία του.
Ο Μαρξ,απορρίπτει την αναζήτηση του παραδείσου στο επέκεινα και σκιαγραφεί τις δικές του Σειρήνες ενθάδε του βίου: ο σοσιαλισμός έχει όλα τα χαρακτηριστικά των Μεσσιανικών θρησκειών,μόνο που ο Μεσσίας δεν είναι πια ο Θεός,αλλά η νέα κοινωνία των ανθρώπων που ευαγγελίζεται.Κατά τούτο,ο σοσιαλισμός μοιράζεται με τις μονοθειστικές θρησκείες κοινά χαρακτηριστικά: την πίστη στην μοναδική αλήθεια του δόγματος,το ιερατείο που αναλαμβάνει την ερμηνεία των γραφών και την εφαρμογή του δόγματος,τους ηθικούς κώδικες συμπεριφοράς που συνοδεύουν το δόγμα,την ιδιότυπη ηθική (χριστιανική,μουσουλμανική,σοσιαλιστική),τις λατρευτικές εκδηλώσεις,τις τελετουργίες αποδοχής ή απόρριψης (αφορισμός-διαγραφή απ'το κόμμα) και-ίσως το χαρακτηριστικότερο-το μίσος προς τους αιρετικούς (προτεστάντες,σέχτες,τροτσκιστές,αναρχικούς κοκ).
Μετά το Μαρξ,ο Νίτσε αποκήρυξε κάθε παράδεισο από όσους κήρυτταν τα ιερατεία-θρησκευτικά και σοσιαλιστικά.Το δικό του κήρυγμα ήταν για ένα ταξίδι δίχως προορισμό.Ήταν ίσως ο πρώτος που τόλμησε να ατενίσει την άβυσσο του μηδενός κι εκείνη,ανταποδίδοντας,τελικά τον κατάπιε!
Ο Υπαρξισμός,ξαναγυρίζει στον Οδυσσέα και το ταξίδι του και μάλλον αποδυναμώνει το όραμα του μακάριου τελικού προορισμού.Υπάρχει η αγνωστικιστική εκδοχή του (Χάιντεγγερ-Σαρτρ) που αναγκάζεται να προσδεθεί σε μια επίγεια ιδεολογία (ναζισμός-κομμουνισμός αντίστοιχα) προκειμένου να βρει προορισμό! Υπάρχει και η χριστιανική εκδοχή του (Κίρκεγκωρ-Γιάσπερς) που καταδύεται στα βάθη της ανθρώπινης μοναδικότητας και μοιάζει ν'αγκαλιάζει την απελπισία του Οδυσσέα που ακούει το μαγευτικό τραγούδι,αλλά δεν μπορεί να το ιδιοποιηθεί όντας δεμένος στο κατάρτι του σκάφους!

Υπάρχουν κι άλλες,ιδιάζουσες εκδοχές του ταξιδιού:
-Η μακαριότητα ως μέσον και ως αυτοσκοπός για την τελική ενσωμάτωση με την παγκόσμια αρμονία: ο δρόμος των Στωικών και του Βούδα.
-Η επιδίωξη της ηδονής (απουσία πόνου) ως μέσου για την εναρμόνιση του ανθρώπινου βίου με τη φυσική τάξη: ο δρόμος του Επίκουρου και του Λουκρήτιου.
-Η λυρική εκδοχή του μηδενός,όπως την περιγράφει ο Πεσόα: "θα απομείνει η θάλασσα,να ξεπλένει το τίποτα".Είναι αξιοθαύμαστη και συνάμα τραγική η εξόρυξη του λυρισμού εν μέσω του απόλυτου μηδενισμού.Ακόμη και μέσα στο μηδέν,μπορεί ο άνθρωπος να συλλάβει την ομορφιά! Η διαπίστωση είναι σχεδόν αλαζονική,αλλά συνάμα και αναπόφευκτη...Το να φτιάξει εκ του μηδενός την ομορφιά,ίσως υπερβαίνει τον άνθρωπο,είναι ιδιότητα του Θεού (" Σὺ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες",κατά τη Θ.Λειτουργία του Ι.Χρυσοστόμου).

Οπως κι αν το προσεγγίσουμε,το ταξίδι είναι πάντα παρόν κι ο Οδυσσέας εσαεί δεμένος στο κατάρτι.
Δεν έχω καμία γνώση γύρω απ΄τη  Μυστική Θεολογία της Ορθοδοξίας,την οποία συχνά επικαλείται ο Γιανναράς.Ένα ενδιαφέρον ωστόσο στοιχείο της είναι η σύλληψη του χρόνου όχι ως γραμμικής ακολουθίας γεγονότων,αλλά ως διαρκώς επαναλαμβανόμενων κύκλων.Όπως ακριβώς οι εποχές του χρόνου που διαρκώς ανακυκλώνονται,έτσι και το Ορθόδοξο εορτολόγιο επαναλαμβάνεται περί τις εποχές του χρόνου,με μείζον βέβαια σημείο αναφοράς τη Μεγάλη Εβδομάδα και τα Πάθη του Ιησού.
Οπως η ΄Ανοιξη,διαρκώς ανανεώνει τη Φύση,έτσι και η επανάληψη των Παθών διαρκώς ανανεώνει τη σχέση μας μαζί Του.Οσοι πιστεύουμε,κάθε τέτοιες μέρες,κάτι νέο πάντοτε ανακαλύπτουμε σ'αυτή τη σχέση.Ο Χριστός στο Σταυρό κι ο Οδυσσέας στο κατάρτι,μοιράζονται την κοινή αγωνία της ανθρωπότητας...

Ας μην εκπέσω όμως σε θεολογικό κήρυγμα.Ανεξάρτητα απ'τη δική μου πίστη,το ταξίδι του Οδυσσέα αφορά όλη την ανθρωπότητα και ιδιαίτερα όσους-γενναίους-αρνούνται τα μεταφυσικά αποκούμπια ελπίδας.Έχω δε την αίσθηση πως ο θεός της αγάπης-τουλάχιστον όπως εγώ τον προσεγγίζω-γι'αυτούς ακριβώς επιφυλάσσει τα δάκρυά Του (θεολογίζω ξανά...).

Υπάρχει κάποιο "νόημα" στο ταξίδι?
Το ερώτημα θα απασχολεί την ανθρωπότητα ως το τέλος.
Καθένας νομιμοποιείται να δίνει τη δική του απάντηση.
Έχει επίσης κάθε δικαίωμα να αναθεωρήσει,ν'αλλάξει ρότα στη μέση του πλου,να μαγευτεί από νέες σειρήνες,
να δοκιμάσει νέους λωτούς,να λησμονήσει παλιές αγάπες και ν'αφιερωθεί σε νέες.
Δικό μας "χρέος" είναι να δείξουμε ανεκτικότητα απέναντί του.Οι Σειρήνες καθενός είναι απόλυτα προσωπικές,μόνο αυτός ακούει το τραγούδι τους,τα δικά μας αυτιά είναι κλεισμένα με κερί καθώς κωπηλατούμε στην καθημερινότητα.
Ανεκτικότητα (tolerance) είναι η λέξη-κλειδί που καθαγιάζει την ανθρώπινη αγωνία.

Και ίσως το σημαντικότερο: καθένας έχει δικαίωμα να μην έχει προορισμό στο ταξίδι του.
Μια παραλλαγή του Ομηρικού μύθου λέει πως ο Οδυσσέας,αφού επέστρεψε στην Ιθάκη,μετά από λίγο καιρό ξανάνοιξε πανιά,πέρασε το Γιβραλτάρ,ίδρυσε τη Λισσαβώνα και χάθηκε στον Ατλαντικό...

Κάτι ανάλογο υπαινίσσεται κι ο Μπόρχες στο ποίημα που διαλέγω για επίλογο

        « Οδύσσεια 23^η ραψωδία»

Τώρα πια,το σιδερένιο σπαθί

έκανε αυτό που ήταν να κάνει,εκδικήθηκε

τα τρομερά δοξάρια και τα δόρατα

έχουν βαφτεί στου αντίπαλου το αίμα.

Σε πείσμα ενός θεού και του πελάγου του

ο Οδυσσέας γύρισε ξανά στη γη και τη γυναίκα του

σε πείσμα ενός θεού,των παγωμένων ανέμων του

και της αντάρας του Άρη.

Και τώρα,ειρηνικά στο νυφικό κρεβάτι τους

κοιμάται η περίφημη βασίλισσα

πάνω στο στήθος του βασιλιά της.

Όμως,πού να’ναι άραγε εκείνος

που νύχτα μέρα τριγυρνούσε

εξόριστος στον κόσμο σα σκυλί

κι έλεγε πως τ’όνομά του είναι Κανένας?

9/4/ 2012 (Μ.Δευτέρα)